ЖАН АЗЫГЫ – СӨЗ

 (Көркөм тексттин жан дүйнөнү калыптандыруучу касиети жөнүндө)

Көркөм текстти иликтөө аркылуу окурман адам тууралуу, анын турмушу тууралуу жашоо-турмушунда өзүнө кереги тийгидей абдан көп маалыматтарды ала алат. Ошондой эле көп багыттуу ой жүгүртүүнү талап эткен мындай иликтөөлөр окурманга ар тараптан көмөк көрсөтүп, анын, биринчи кезекте, чыгармачыл ой жүгүртүүсүн, андан соӊ чыгармачыл иш-аракетин жандандырат. Ошентип, көркөм чыгармада жазуучу же акын адамды, адамдын тагдырын, турмушун, андагы оош-кыйыш жагдайларды сүрөттөгөндүктөн, азыркы учурда көркөм адабият сабагы адам таануу сабагына айланышы, адамдарды, алардын мүнөздөрүн үйрөтүүчү сабакка айланышы абдан маанилүү. Анткени бул жагдай мектеп окуучусунун турмуштук тажрыйбасын ар тараптан байытат. Окуучуну турмушка даярдоого өбөлгө түзө алат. Демек, көркөм чыгарманы иликтөө окуучунун билим камын, ой жүгүртүүсүн өнүктүрүү менен кошо ага турмуштук ар кандай кырдаалдар тууралуу маалымат берип, аны турмушка даярдоо кызматын да аркалайт.

Турусбек Маразыков,  КР УИАнын корр.-мүчөсү, филология илимдеринин доктору, профессор.

Мектеп окуучуларын турмушка даярдоодо алардын туура ой жүгүртө билишине көңүл буруу абдан маанилүү. Анткени адам ой жүгүртүүсүнө жараша адам болот. Адамдын тагдыры анын ой жүгүртүүсү боюнча да аныкталат. Демек, ар кандай кырдаалда оң (позитивдүү) ой жүгүртүү, жакшылыктан үмүт кылуу, ар бир окуянын, көрүнүштүн оң жагын көрө билүү, анын оң жагын өнүктүрүү дайыма жакшы өнүм берет.

Албетте, мектеп окуучусунун турмуштук тажрыйбасы аз, адам тууралуу түшүнүк-баамы жарым жартылай болушу да мүмкүн. Көркөм адабият сабагында көркөм тексттерди иликтөө маселеси аталган кенемтени толуктоого мүмкүнчүлүк түзө алат. Анткени сабакта окутулган көркөм чыгармалар окуучуларды аларга белгисиз, жаңы дүйнө менен, ар түрдүү доордогу жана ар түрдүү коомдогу адамдардын дүйнөсү менен, башка өлкө, башка улут, башка элдердин каада-салт, үрп-адат, маданияты менен тааныштырат. Дал ушундай көркөм тексттерди ар кыл тараптан иликтөө мектеп окуучусунун адам жана коом, турмуш тууралуу түшүнүк-туюмун байытат, анын жеке турмуштук тажрыйбасын арттырат, тереңдетет жана турмуш тууралуу ой жүгүртүүсүн ар түрдүүлөйт. Окуучулардын дүйнө таанымын кеңейтет.

Көркөм чыгармаларды иликтөө мектеп окуучусунун көңүл буруусун өнүктүрөт. Адамдын сырткы кебете-кешпири менен ички жан дүйнө табиятын сезип, таанып-билүүгө, адамдагы адамдыкты, бийиктикти жана терс көрүнүштөрдү, пастыкты көрө билүүгө үйрөтөт. Булар адам таануу маселесинде орчундуу маселелердин катарын түзөт.

Көркөм текстте туюндурулган негизги деталдарга басым коюп окуй билүү, аларга кылдат иликтөө жүргүзө алуу мектеп окуучусун сөз кунун сезе билүүгө көнүктүрөт. Көркөм текстте туюндурулган негизги деталдарды таба билүү, ага көңүл буруу окуучуну ар нерседен негизги менен көмөкчүнү таанып билүүгө көнүктүрөт. Мындай билимдер, көндүмдөр көркөм текстте туюндурулган сөз төркүнүн аңдап билүүгө, чыгарманын каймана айтылган мазмунун (подтекстин) сезип түшүнүүгө жол ачат.

Сүйлөшүү маданиятынын теориясынан карап көз чаптырсак, туюндурулган маалыматтан негизги менен көмөкчүнү туюу – сөз төркүнүн түшүнүүгө негиз болуучу көрүнүш. Бул маселе абдан маанилүү. Анткени сөздү баалоо, сөз кунун сезүү мектеп окуучусунун ийкемдүү оозеки сүйлөөсүнө жана иреттүү, логикалуу жаза билүүсүнө таасирин тийгизе алат. Бул жагынан караганда, окутулган мыкты жазуучулардын үлгүлүү, көркөм тексттери окуучунун сүйлөө маданиятын өнүктүрүүгө салымын кошот. Адамдар ар нерсени кандайдыр бир үлгү аркылуу таанып билет, өздөштүрөт. Маселенин бул өңүтүн эске алсак, көркөм текстти иликтөө учурунда көркөм адабият мугалими мектеп окуучусунун сүйлөгөн сөзүнө, сөздүк коруна, анын адабий тилдин нормаларын жана сүйлөө маданиятынын нормаларын так сактап сүйлөй билүүсүнө жана өз оюн иретүү жаза алуусуна дайыма көңүл бурууга милдеттүү.

Көркөм текстте негизги көркөм деталь катары эсептелген сөздөрдүн табиятын иликтеп үйрөтүү көркөм чыгарманын алдына коюлган, аткаруучу милдеттерин (миссиясын) таанып билүүнүн башатын түзөт. Көркөм чыгарманын адамдарга моралдык, эстетикалык таалим-тарбия берүү маселеси болсун, же адамдардын ой жүгүртүүсүн өнүктүрүү, жан дүйнөсүн байытуу милдеттери (миссиясы) болсун, ал көркөм чыгарманын каймана маанисин толук кандуу түшүнүү маселесине тыгыз байланыштуу. Көркөм чыгармадагы сөз төркүнүн түшүнүүгө анда туюндурулган көркөм деталдар көмөкчү болмокчу. Мисалы, көркөм деталдардын көп кырдуу, көп сырдуу маани туюндуруучу касиеттерин байкап билүү максатында кыргыз элинин мыкты акыны Омор Султановдун төмөндөгүдөй ырына иликтөө жүргүзүп көрөлү.

Сен болуп баардык жайдан караганым,

Шамалдай туш тарапка таралармын.

Ачылып ырбап кетээр кайра баштан,

Айыккан менин эски жараларым.

Ошондо өрттү көрсөң күйүп-жанган,

Суу көрсөң аңтарылып агып жаткан.

Жер көрсөң тереңдерден титиреген,

Куш көрсөң жалгыз учуп бара жаткан.

Күн көрсөң көз жаш төгүп ыйлап турган,

Түн көрсөң көөдөй кара ит улуган.

От көрсөң жалгыз күйгөн тоо башынан,

Жап-жалгыз кайык көрсөң толкун урган.

Эгер сен бала көрсөң улутунган,

Эң катуу ызаа көрсөң турмушуңдан.

Мас көрсөң ыйлап аткан, ырдап аткан,

Жаш көрсөң бир муңайым бара жаткан.

Анан да буюм көрсөң кыйрап сынган,

Бак көрсөң бороон уруп шагы сынган.

Ошонун баарын мен деп биле бергин,

Көзүңө көрүнгөндүн баары менмин,

Жалдырап сени тилсиз карап турган.

 Омор Султанов (Cултанов О. Жан берели сүйүүгө: Ырлар жана роман. Б.: «Акыл» концерни, 1996. 22-б.)

Мисалга келтирилген бул ыр акын Омор Султановдун сүйгөн адамынан айрылуу сезимдерин чагылдырган «Сен жөнүндө поэма» деп аталган ыр түрмөктөрүнөн алынды. Ошондуктан жалпы темага байланыштуу ырдын ыргагы, кырааты муңдуу. Мында адегенде эле ырдын өзгөчө тыбыштык тутуму (фоноструктурасы), ыргак-мукамы (ритмо-мелодикасы), лирикалык каармандын кайгы-муңун, ички өксүк арманын туюнткан ыргагы, интонациясы негизги көркөм деталь катары көңүлдү өзүнө бурат. Ырдын муңдуу мукамы анын каймана мазмунунун бир бөлүгү болуп саналат. Ушул тыбыштык, ыргак-мукамдык кыртыш ырда колдонулган сөздөр менен, ойлор менен бир шайкештикке (гармонияга) келтирилген. Бул жагдай «Сен болуп баардык жайдан караганым» деген ырдын биринчи сабында эле туюндурулган. Бул сапта туюндурулгандай кайсы бир адамды «баардык жайдан кароо», издөө тегин эмес. Бул – арзуу темасына байланыштуу аргасыздан айрылуунун, ажырашуунун, амалы түгөнүп, ошол чындыкка ишенип-ишенбегендиктин, ага келишип-келишпегендиктин, сезими ичинен алоолонгон ызаанын белгиси. «Арзып тапкан адамынан ажыроо, айрылуу», «жеке жашоодогу орду толгус жоготуу» сыяктуу маани ырдын биринчи сабында эле муңкана муңайым айтылган. Аталган маани ырдын кийинки саптарында ырааттуу өнүктүрүлгөн.

Ырдын «Шамалдай туш тарапка таралармын» деген экинчи сабында акын «шамал» сөзүнө бир нече кошумча маанилерди (коннотациялык маанилерди) чөгөрүп, жогорудагы «арзуу», «ажыроо» маанилерин дагы толуктап, күчөтүп, кылдат колдонгон. Түз мааниде алганда, шамал – адамдардын эркине каалосуна баш ийбеген, ээ жаа бербеген жаратылыштык кубулуш. Ушул ээ жаа бербеген кубулуш лирикалык каармандын бүлгүнгө учураган жан дүйнөсүнө, буркан-шаркан түшүп жаткан ички сезимине өтмө мааниде салыштырылды. Ошондо конкреттүү ушул контекстте «шамал» деген сөз «сүйгөн адамынан түңүлө албай эрксизден кайра-кайра эстей берүү», «сагынуу», «кусалануу» «аны тынымсыз ойлоо» сыяктуу кошумча поэтикалык маанилерге ээ болду. Эгерде жүрөгүн сыгып, тынчтык бербеген сагынуу, кусалануу болбосо, лирикалык каарман «шамалдай туш тарапка таралып», эч кимди деле издебейт эле. Ошондуктан ырда колдонулган «шамал» – «аргасыздык», «ичте болгон тынымсыз сарсанаа», «жанга тынчтык бербеген, акылга баш ийбеген, албуут сезимдин ички дүйнөдө баш аламандыкты жаратуусу». Ошондой эле «лирикалык каармандын мындан кийинки турмушунун, келечек багытынын белгисиздиги, максат, үмүттөрүнүн кыйрашы, чагылып, чачырашы» сыяктуу кошумча (коннотациялык) маанилер да бул сөзгө сыйдырылган. «Шамал» деген «боштукту», «эң жакын көргөн, жан бирге адамынан ажырагандагы жан дүйнөнүн аңгыраган ээндигин» да кыйыр туюндурат. Мында лирикалык каармандын жашоо-тиричилигинде түзүлгөн «муздактык, жан дүйнөнү жабыркаткан жалгыздыктан, эңгиреген ээндиктен жаралган жагымсыз абал, жүрөктү зыркыраткан сарсанаа, тынчсыздануу» сыяктуу кошумча каймана маанилер да бар. Чындыгында эле, шамалдын табиятында «адамдардын эркине каалоосуна баш ийбегендик», «ээ жаа бербегендик», «бүлгүнгө учуратуучулук», «буркан-шаркан түшүүчүлүк», «эрксиздик», «тынымсыздык», «тынчтык бербөөчүлүк», «аргасыздык», «албууттук», «баш аламандыкты жаратуучулук», «багыттын туруксуздугу, белгисиздиги», «боштук», «аңгыраган ээндик», «муздактык», «жабыркатуучулук», «жагымсыздык», «сарсанаага салуучулук», «тынчсызданууну жаратуучулук» сыяктуу касиет-белгилер болот. Акын шамалдагы дал ушул кыйратуучу маанилерди бул ырында билгичтик менен колдонуп, шамал сөзүнө жаңы поэтикалык маанилерди чөгөрүп кеткен. Ошондуктан лирикалык каармандын арзыган адамынан ажырап, «шамалдай туш тарапка таралышы», анын жан дүйнө абалынын өтмө мааниде шамалга салыштырылышы жогоркудай маанилерди кыйыр туюндура алат.

Ырдын үчүнчү, төртүнчү сабында лирикалык каармандын арзыганынан айрылуу азабы «ачылып, ырбап кеткен, эски жарага» салыштырылган. Мында «ырбап кеткен, эски жара» деген көркөм деталь «азапка батуу», «зыркырап сыздоо», «жүрөгү ооруу», «тынчсызданып кайгы тартуу», «көптөн бери эле алапайын таппай санаркап жүрүү», «ички дүйнөнүн жагымсыз абалы», «ой-сезимдин удургуп бүлүк түшүүсү» сыяктуу кошумча маанилерге ээ. Жагымсыз маанай жараткан «ырбап кеткен, эски жара» жабыркоону, ичтен тынып, ичтен муңга батууну да кыйытып турат.

Ырдын биринчи куплетиндеги «Шамалдай туш тарапка таралармын», «Ачылып ырбап кетээр…» деген келер чакта айтылган туюнтмаларга караганда, лирикалык каармандын бул кайгы-муңу утурумдук, убактылуу көрүнүш эмес, ал сүйгөнүн эстеп, куса болуп сагынмайын болочок жашоо-турмушун эч бир элестете албайт. Анын үстүнө «таралармын», «ырбап кетээр» деген арсар келер чактагы сөздөрдө туюндурулган кыймыл аракет бир эмес, бир нече ирет кайталанышы толук ыктымал. Ошондуктан бул сөздөрдүн манисинде «кайра кайткыс болуп, сезимге баш оту менен берилгендик», «тагдыр-жашоосу бөлөк болсо да, сүйгөн адамын унута албай, өмүр бою азап чегүү», «түгөнбөгөн кыялдарга батып, жок дүйнөдө өзүн өзү алдап жашоо» сыяктуу маанилер да камтылган.

Ырдын экинчи, үчүнчү, төртүнчү, бешинчи куплеттеринде лирикалык каарман сүйгөнүн эстеп, муңдап кеткенде, «ошондо» кандай абалдарда болору көркөм баяндалган. Аталган куплеттерде колдонулган негизги деталдар ырдын биринчи куплетинде каймана туюндурулган арзуу арманын, айрылуу, ажырашуу азабын ар тараптан көркөм сүрөттөп көрсөтө алат.

Маселен, ырдын экинчи куплетинде сүйгөн адамынан айрылуу «күйүп-жанган өрткө», «аңтарылып агып жаткан сууга», «тереңдерден титиреген жерге», «жалгыз учуп бара жаткан кушка» салыштырылат. Аталган көркөм деталдардын ар биринде лирикалык каармандын муң-арманын туюндурган көп түрдүү кошумча маанилер бар. Мисалы, лирикалык каармандын муңга баткан ички дүйнөсүнө салыштыра караганда, ыр текстинде туюндурулган «күйүп-жанган өрт» – «эч нерседен кайра тартпаган албуут кырсыктын», «эбегейсиз чоң чыгашага кириптер болуунун», «кыйрап, бүлүнүп, бүлгүнгө учуроонун», «чекти, адатты билбеген кайгы-муңдун», «баш аламандыктын» белгиси. Лирикалык каарман үчүн сүйгөнүнөн ажыроо – турмушунда башынан кечирген чоң кырсык, орду толгус, эбегейсиз чоң чыгым, чексиз кайгы-муң жана болмушунда жаралган түгɵнбɵгɵн баш аламандык. Ушул эле контекстте караганда, «аңтарылып агып жаткан суу» – «тынымсыз уланып, тоодон ылдый удургуп, эч нерсени көзүнө илбей, ээ жаа бербей, долуланып, аңтарылып аккан суудай болгон сарсанаанын», «аргасыздык абалдын», «токтоп тура албаган үзгүлтүксүз кооптонуунун, коркунучтун» белгиси. Ошондуктан лирикалык каармандын бул жоготуусун анын мындан ары түгөнбөгөн сарсанаада, жүрөгү сыздап, аргасыз абалга кептелип, үзгүлтүксүз тынчсызданууда, азапта жашоосу катары да түшүнүүгө болот. Ал эми ырдын экинчи куплетинин үчүнчү сабында колдонулган «тереңдерден титиреген жер» – адам баласы үчүн эң чоң жоготууларды, кайгы-муңду, кыйроону алып келүүчү жаратылыш кырсыгы. Ушунча алаамат алып келген көрүнүштү сүйгөнүнөн айрылуунун кайгы-муңуна салыштырганда бул жоготуу жөн эле жоготуу эмес, алапайын таппай, өзүн өзү кошо жоготуу экенин, анын канчалык деңгээлде оор экенин кыйыр сезүүгө болот. Табиятта «жалгыз учуп бара жаткан куш» да бир кырсыктын, бүлүнүүнүн, армандын, айрылуунун белгисин билдирет. Бул салыштыруудан лирикалык каармандын максаттары кыйрап, багыты сынганын байкай алабыз.

Ырдын үчүнчү, төртүнчү, бешинчи куплеттеринде лирикалык каармандын арманга баткан ички дүйнөсүнө салыштырылып колдонулган «көз жаш төгүп ыйлап турган күн», «көөдөй кара ит улуган түн», «тоо башынан жалгыз күйгөн от», «толкун урган жап-жалгыз кайык», «ыйлап атып улутунган бала», «турмуштагы эң катуу ызаа», «ыйлап аткан, ырдап аткан мас», «бир муңайым бара жаткан жаш», «кыйрап сынган буюм», «бороон уруп шагы сынган бак» деген көркөм деталдар сүйгөнүнөн айрылуунун жогоруда белгиленген ызаасын, кайгы-муңун кыйыр туюндурду жана бул салыштыруулар лирикалык каармандын ички дүйнөсүндө кыйсыпыр түшүп бүлүнүүсүн, жапа чегип, капалануусун, шагы сынып, маанайы бузулуп, жүрөгү сыздоосун, жазмышына өкүнүп, ачуулануусун, тагдырына нааразылыгын, эң аруу максаттары, асыл тилектери кыйрап, эс учун таппай, армандап туталануусун, турмушунда зор соккуга учурап, ичинен талкаланып, ичинен кыйроосун, жан дүйнөсүндөгү үмүтсүздүк, боштук абалын ар тараптан, терең, көркөм чагылдыра алды.

Ырдын жалпы мазмунунда махабаттын улуулугу, адамдын кайталангыс ыйыктыгы баяндалган. Адамды адам кылып турган – анын сезими. Адамдын улуулугу, асылдыгы анын сезиминен байкалат. Бул ырда адамды сыйлоонун, кадырлоонун, ардактоонун мыкты үлгүсү акын Омор Султанов тарабынан көркөм-этетикалык негизде таасирдүү көрсөтүлгөн.

Жогоруда көрүнүп тургандай, көркөм текстте образ түзүү максатында көркөм деталдар көп кырдуу, көп сырдуу маани туюндуруучу касиеттерге ээ. Мындай көркөм деталдар аркылуу туюндурулган көркөм образдар, көркөм ойлор адамдын жан дүйнөсүн ар тараптан өнүктүрө турган белгилерге ээ. Ошондуктан андай көркөм ойлор, көз караштар окуучуларга эстетикалык да, моралдык да таалим-тарбия берүүгө мүмкүнчүлүгү кенен. Ал үчүн көркөм тексттерди ар тараптан иликтеп, мектеп окуучуларынын чыгармачыл ой жүгүртүүсүн өнүктүрүп, жан дүйнөсүнө бүлүк салуу иштерин аткаруу зарыл. Эгерде мугалим окуучуга тыкыр көз салып, анын окурмандык кызыгуусун, ой жүгүртүү деңгээлин, көркөм текстти сезип-туюу жөндөмүн жана окуучунун турмуштук тажрыйбасына окутулуп жаткан материалдардын дал келишин дайыма иликтеп, көзөмөлдөй алса, көркөм текстти иликтөө окуучулардын ой жүгүртүүсүн ар багыттан өнүктүрө алат. Көркөм чыгарманы иликтөөдө мугалим окуучунун конкреттүү ой жүгүртүүсүнө жана текстти көркөм кабыл алуусуна басым жасоосу жана ошого таянуусу зарыл. Бул иште көркөм текстте туюндурулган көркөм деталдар чоң көмөкчү боло алат. Жогоруда иликтөөгө алынган фактылар көркөм тексттин жан дүйнөнү калыптандыруучу касиетин айкын көрсөтүп турат.