Материктер жана алардын келип чыгышы: Жер тарыхына саякат

География мугалими катары мен материктер биздин планетанын фундаменталдык элементтери деп эсептейм, Алар дүйнөнү түшүнүү үчүн да, андагы жашоо үчүн да чоң мааниге ээ. Материктер географиялык аймактарды гана эмес, ошондой эле ар кандай ландшафттар, климат жана маданий өзгөчөлүктөр жайгашкан жерлерди билдирет.

Ар бир материктин өзүнүн уникалдуу тарыхы жана миллиондогон жылдар бою калыптанган өзгөчөлүктөрү бар. Материктерди изилдөө алардын пайда болуу процесстерин, ошондой эле Жердеги жашоонун өнүгүшүнө тийгизген таасирин жакшыраак түшүнүүгө мүмкүндүк берет.

Мен үчүн география мугалими катары материктерди изилдөө биздин планетаны түшүнүүнүн гана жолу эмес, ошондой эле биздин дүйнөнү ушунчалык укмуштуу жана уникалдуу кылган маданияттар менен жаратылыштын ар түрдүүлүгү жөнүндө түшүнүгүбүздү байытат.

Материк-бул, адатта, океан же деңиз сыяктуу суу менен курчалган чоң жер массасы. Ал жер бетинде көз карандысыз жана чоң жер аянты болуп саналат. Континенттер, адатта, өзүнүн уникалдуу географиялык жана климаттык өзгөчөлүктөрүнө, ошондой эле биологиялык ар түрдүүлүккө жана маданий ар түрдүүлүккө ээ. Жалпысынан жети материк бар деп кабыл алынган: Африка, Антарктида, Азия, Европа, Түндүк Америка, Түштүк Америка жана Австралия.

Материктер-бул биздин планетанын климатын, биоартүрдүүлүгүн жана маданий ар түрдүүлүгүн калыптандырууда маанилүү ролду ойногон эбегейсиз жер массалары. Алар суу мейкиндиктери менен курчалган эбегейсиз чоң жерлер. Бирок алар миллиондогон жылдар бою кандайча пайда болуп, өнүгүп келишкен? Материктердин келип чыгышы жана Жер тарыхынын жүрүшүндө алардын өзүнөн темасына карап көрөлү.

Материктердин келип чыгышы:

Континенттердин жер бетинде пайда болуу теориялары узак убакыт бою өнүгүп келген. Эң көп кабыл алынган теориялардын бири – континенталдык дрейф теориясы. Бул теорияга ылайык, жер кыртышы убакыттын өтүшү менен кыймылдай турган бир нече чоң плиталардан турат. Бул кыймылдын натыйжасында материктер бири-бирине жакындашат же алысташат.

Бул теорияны Альфред Вегенер 20-кылымдын башында иштеп чыккан жана алгач «Континенттердин жана океандардын келип чыгышы» китебинде сунуш кылган. Ал бардык континенттер алгач Пангея деп атаган бир суперконтиненталдык массаны түзгөн деп божомолдогон. Убакыттын өтүшү менен, Пангея бүгүн биз көрүп жаткан айрым континенттерге бөлүнө баштап азыркы биз жашап жаткан материктерди тузду.

Материктердин эволюциясы:

Материктердин эволюциясы-бул миллиарддаган жылдар бою жүрүп келген жана бүгүнкү күнгө чейин өнүгүп келе жаткан процесс. Убакыттын өтүшү менен материктер плиталардын тектоникасы, климаттык өзгөрүүлөр, эрозия жана башкалар сыяктуу факторлордун таасири астында ар кандай өзгөрүүлөргө дуушар болушкан.

Африка менен Түштүк Американын бөлүнүшү материктердин эволюциясынын эң көрүнүктүү мисалдарынын бири. Бул эки материк бир жолу Пангея суперконтинентине биригип, андан кийин Атлантика океанын түзө башташкан. Бул процесс миллиондогон жылдар бою болуп, эки башка материктин пайда болушуна алып келген.

Биоартүрдүүлүктө материктердин ролу:

Материктер жердеги биологиялык ар түрдүүлүктү калыптандырууда жана сактоодо негизги ролду ойнойт. Ар бир материктин жашоонун ар түрдүүлүгүн жактырган өзүнүн уникалдуу климаттык жана географиялык шарттары бар. Материктерде токойлор, чөлдөр, тоолор, дарыялар жана көлдөр сыяктуу көптөгөн ар кандай экосистемалар бар.

Мындан тышкары, континенттер дүйнөнүн ар кайсы бурчтарында уникалдуу түрлөрдүн пайда болушуна өбөлгө түзгөн жаныбарлар менен өсүмдүктөрдүн миграциясына тоскоол болушат. Мисалы, Австралия океандагы обочолонгон абалынан улам башка эч жерде табылбай турган жаныбарлардын уникалдуу түрлөрү менен белгилүү.

Материктер жана адамзат коому:

Материктер да адамзат коомунун калыптанышында чоң роль ойнойт. Тарыхый материктер цивилизациялардын өнүгүү орду болгон, анткени алар адамзат жамааттарынын жашоосу жана гүлдөп өсүшү үчүн ресурстарды камсыз кылышат. Ар бир материктин өзүнүн өзгөчө маданияты, тили жана салты бар.

Алардын аркасында ар кандай элдердин ортосунда маданий жана ресурстар алмашуу болгон. Бул дүйнө жүзү боюнча билимди, идеяларды жана технологияларды жайылтууга жардам берген көптөгөн соода жолдорунун жана миграциялык агымдардын пайда болушуна алып келди.

Материктер жер массалары гана эмес, миллиондогон жылдар бою пайда болушу жана эволюциясы жердеги жашоонун ар кандай аспектилерин аныктаган биздин планетанын негизги элементтери. Алар биздин планетанын климатын, биоартүрдүүлүгүн жана маданий ар түрдүүлүгүн калыптандырууда маанилүү ролду ойношот. Материктердин келип чыгышын жана өнүгүшүн түшүнүү бизге жер планетасынын уникалдуулугун жана кооздугун жакшыраак түшүнүүгө жана баалоого жардам берет.

Умарова Шайыргүл, Сузак району, №51 Сатыбалды Жээнбеков атындагы

 жалпы орто билим берүүчү  мектеби, география мугалими