УНУТУЛУП КАЙРА АЧЫЛГАН ТАБЫЛГА
- 09.09.2023
- 0
(Эволюция тууралуу Дарвинден миң жыл мурун жазган мусулман окумуштуусу жөнүндө сөз)
СҮРӨТТҮН БУЛАГЫ,GETTY IMAGES
Ал-Жахиз эволюция боюнча ойлорун жети томдук китепке жазган
Британ ойчулу Чарлз Дарвин жаныбарлардын жана өсүмдүктөрдүн түрлөрүнүн келип чыгышы жөнүндөгү эволюциялык окуунун негиздөөчүсү деп таанылган. Анын өзөгүн жашоо үчүн күрөштөгү табигый тандалуу түшүнүгү түзөт. Б.а. табияттын шартына ыңгайлашкан, жашоого жөндөмдүү организмдер иргелип, өнүгө берет.
1859-жылы Дарвин «Табигый тандоо жолу менен түрлөрдүн келип чыгышы, же тиричилик үчүн күрөшүүдө тукумдардын сакталышы жөнүндө» аттуу китебин жарыялаган. Анда ойчул өсүмдүктөрдүн жана жаныбарлардын түрлөрү туруктуу болбостон, дайыма өзгөрүп турарын, азыркы түрлөр табигый тандалуунун негизинде мурдагы жашаган түрлөрдөн келип чыккандыгын аныктаган.
Бирок эволюция теориясынын өзөгү ислам дүйнөсүнө барып такалат. Бул теорияны алгач ал-Жахиз аттуу улуу араб ойчулу иштеп чыккан.
Табигый тандалуу
Иракта жашаган Абу Усман Амр ибн Бахр ал-Жахиз Чарлз Дарвин сунуштаган эволюция теориясынан миң жыл эрте өз эмгегинде «табигый тандалуу» жөнүндө сөз кылган. Ал-Жахиз жаныбарлардын «өзгөрүү» жараянын «табигый тандалуу» деп атаган.
Катардын почта маркаларынын биринде ал-Жахиз эскерилет
776-жылы Басра шаарында туулган ал-Жахиз ислам дүйнөсүндө философия жана илим өнүгүп жаткан доордо жашаган. Анын «Китаб ал-Хайван» (“Жаныбарлар китеби”) аттуу эмгеги Ислам дүйнөсүндөгү чоң илимий ачылыштардын бири. Ошол доордо грек ойчулдардын эмгектери араб тилине которулуп, илим, дин, маданият жана философия тармагы боюнча кызуу талкуулар жүрүп жаткан.
Кытай соодагерлери кагазды Жакынкы Чыгышка алып келгендиктен, ал-Жахиз бир нече багытта өз изилдөөлөрүн жазган. Анын илим, география, философия, адабият жана араб тилинин грамматикасы боюнча эмгектери бар.
Ал-Жахиз эки жүздөн ашуун китеп жазганы айтылат. Бирок анын эмгектеринин үчтөн бири гана сакталып калган.
«Китаб ал-Хайван» (Жаныбарлар китеби)
Ал-Жахиздин эң белгилүү «Китаб ал-Хайван» эмгеги энциклопедия сыяктуу жазылган. Анда улуу ойчул 350 жаныбар тууралуу кеңири иликтөөсүн түшүндүрөт. Ал-Жахиздин идеялары Англиялык окумуштуусу Чарлз Дарвин сунуштаган эволюция теориясына абдан жакын.
«Жаныбарлар аман калуу, ресурстар үчүн күрөшөт. Айлана-чөйрө жаныбарлардын организмине таасир этет, алар өзгөрүп, жаныбардын жаңы түрүнө айланат. Табигый тандалууда аман калган жаныбарлардын маанилүү өзгөрүүлөрү анын тукумуна да өтөт», — деп жазат ал-Жахиз.
Мусулман ойчул дүйнөдө аман калуу үчүн күрөш болуп жатканын жана эң күчтүү, оор шартка ылайыкташкандар гана тукумун улап, аман калаары боюнча теорияны дүйнөдө биринчи болуп сунуштаганы талашсыз.
Дарвиндин теориясына карикатура
Ал-Жахиздин эмгектери башка мусулман ойчулдарга да эргүү берген. Анын китептерин ал-Фараби, ал-Араби, ал-Бируни жана Ибн Халдун аттуу улуу окумуштуулар колдонгон.
Европада 19 кылымда ислам дүйнөсүнүн эволюция теориясына кошкон салымы жашыруун деле эмес болчу. Маселен, Дарвин менен замандаш Уильям Дрэйпер 1878-жылы Ислам дүйнөсүнүн эволюция теориясы тууралуу сөз кылган.
Бирок алар өз идеяларын ал-Жахизден алганы же араб тилин билгени боюнча эч маалымат жок.
Дарвин өмүр бою жаныбарлардын жана өсүмдүктөрдүн түрлөрүнүн иликтеп, өз теориясын мыкты түшүндүрүп бергени талашсыз. Бирок Дарвинден мурун да бул теория боюнча жазган окумуштуулар болгонун ачык айтышыбыз керек дейт журналист Эхсан Масуд.
Улуу ойчул, окумуштуу ал-Жахиз 92 жашында өз китепканасында дүйнөдөн кайткан. (AT)
Башкы беттеги иллюстрациянын булагы:
https://www.google.com/search?q=%D0%B0%D0%BB%D1%8C+%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D1%85%D0%B8%D0%B7&sca_esv=563987964&tbm=isch&sxsrf=AB5stBgSWzxCSRNzOLhgjNi8QpFfAnunSg:1694264652983&source=lnms&sa=X&ved=2ahUKEwj-o6_Wy52BAxXvFBAIHcyFDZsQ_AUoAXoECAMQAw&biw=1366&bih=657&dpr=1#imgrc=3pUjWAtOF1ng2M
Комментарийлер