Кыргызстандагы 12 жылдык билим берүүдөгү колдонулган ыкмалар (моделдер)

STEАM/ STEM — эгер бул кыскартылган сөздү чечмелеп көрсөк, анда төмөнкүлөр алынат: S — илим (science), T — технология (technology), E — инженердик билим (engineering), A — искусство (art) жана M – математика (mathematics).

Бул төмөнкүлөрдү билдирет: табигый илимдер, технология, инженердик чыгармачылык, чыгармачылык, математика.

（STEM – мектептерге багытталып, A — искусство (art) алынып, табигый илимдер, технология, инженердик чыгармачылык, математика предметтери болуп саналат）

Биз быйылкы 2025-2026-окуу жылынан баштап, 12 жылдык окутуу системасына жол салып, иштеп баштадык. Бул мурунку 11 жылдык окутуу системасынан айырмачылыгы кандай? – деген суроого жооп бериш үчүн алгач мугалимдер окутуу системасындагы өзгөрүштөргө маани берүү керек экендигин аңдадым. Бул эки системанын эң негизги айырмачылыгы — окуучулардын алган билимин жашоосунда колдонуп кете алуусуна жол ачуу экен.

Ооба, 10-11 жылдык окуу системасында деле ошол маселе каралган, бирок окуучулардын билим алуусунда окуу китептери өтө эле илимий негизде татаалдаштырылып жазылгандыгы байкалды. Андан сырткары азыр заманбап технологиялардын жана жасалма интелекттин заманына туура келип жаткандыгында.

12  жылдык  окуу  системасындагы  окуу  китептери  Кембридждин  стандарттарын, Сингапурдун заманбап ыкмаларын колдонуп түзүлгөндүгү менен айырмаланат.

Окуучуларды бул китептер менен окутуу ыкмаларынын жаңыргандыгы да ар бир мугалимди ойго салат. Азыр окутууда 5Е модели, 7Е модели, 4Е модели, 3С+1Е модели, F-F-R-C модели, СРА модели деген түшүнүктөр кеңири жайылтылып жатат. Ушул ар бир моделдин негизги өзөгү эмнеде? Бул суроого жооп беүүнүн алдында ар биринин мүнөзүн жана айырмачылыктарын карап, талдап чыгып жана “Жыл мугалим” кароо-сынагына 5Е модели менен сабактын структурасын түзгөн мугалим катары жаш мугалимдерге окуп, таанышып, сабактарында колдонуп иштөөсүн сунуштайт элем.

5Е модели (5E Model)

Илимий жана табигый илимдерди окутууда кеңири колдонулган абдан эффективдүү конструктивдик педагогикалык модель.

Бул окуучунун өз алдынча изилдөөсүнө жана билимди өзү кураштыруусуна (конструктивдик окутууга) багытталган окуу цикли. Моделдеги «Е» тамгасы окуу процессинин ар бир этабынын (фазасынын) атынын биринчи тамгасын билдирет.

Бул модель окуучуну пассивдүү угуучу эмес, активдүү изилдөөчү катары карайт.

5Е моделинин 5 этабы 

 1980-жылдардын ортосу, тактап айтканда, 1987-жылы АКШда пайда болгон.

5Е моделинин негиздөөчүсү жана аны иштеп чыгуучусу Biological Sciences Curriculum Study (BSCS) уюмунун изилдөөчүлөрү: Роджер В. Байби (Roger Bybee), анын кесиптештери (Басс жана Конти).

Алар бул моделди илимий билим берүүнү жакшыртуу, окуучулардын билимди чындыкка негиздеп жана турмуш менен байланыштырып кабыл алуусун камсыздоо максатында конструктивдик педагогиканын негизинде түзүшкөн.

7Е модели

5Е моделинин кеңейтилген, заманбап варианты. Окуучулардын билимди тереңирээк өздөштүрүүсүнө жана өздөштүргөн билимин практикада колдоно билүүсүнө басым жасайт.

7Е модели 5Е моделинин (Engage, Explore, Explain, Elaborate, Evaluate) беш фазасын камтыйт, бирок анын башталышына жана аягына кошумча эки маанилүү фазаны киргизет:

Кошумча фазалар

Elicit (Ачуу/Чакыруу): Engage фазасына чейин келет. Бул фазанын максаты — окуучунун темага байланыштуу мурунку түшүнүктөрүн, жаңылыш ойлорун же суроолорун ачыкка чыгаруу. Бул мугалимге сабакты окуучунун чыныгы билим деңгээлине ылайыкташтырууга жардам берет.

Extend (Кеңейтүү): Elaborate фазасынан кийин келет. Бул фазада окуучулар алган билимдерин жаңы, татаал маселелерде же башка контексттерде колдонууга аракет кылышат, ошентип билимди тереңдетишет.

7Е фазаларынын тизмеси

1. Elicit (Аныктоо/Чакыруу): Окуучулардын баштапкы билимин жана жаңылыш түшүнүктөрүн аныктоо.
2. Engage (Кызыктыруу): Көңүлүн топтоо жана мотивациялоо.
3. Explore (Изилдөө): Өз алдынча тажрыйба жүргүзүү, маалымат топтоо.
4. Explain (Түшүндүрүү): Изилдөөнүн жыйынтыгын түшүндүрүп, илимий терминдерди киргизүү.
5. Elaborate (Иштеп чыгуу): Жаңы билимди практикалык маселелерде колдонуу.
6. Extend (Кеңейтүү): Билимди жаңы жана татаал шарттарга өткөрүү.
7. Evaluate (Баалоо): Окуу процессин жана алынган билимди текшерүү.

Бул модель мурунку 5Еге караганда, окуучунун баштапкы позициясын так аныктоого (Elicit) жана алган билимди чыныгы турмушта колдонууга (Extend) көбүрөөк басым жасайт.

3С+1Е модели

Бул окуучунун окуу процессиндеги активдүүлүгүн жана чыгармачылыгын өнүктүрүүгө багытталган заманбап педагогикалык ыкма. Бул ыкма 21-кылымдын талаптарына жооп берет жана окуучунун билим алуусуна гана эмес, инсандык өнүгүүсүнө да басым жасайт.

Англис тилиндеги төрт сөздүн баш тамгаларынан алынган:

• C — Connect (Байланыш): Мугалим окуучулардын сабакка болгон кызыгуусун арттыруу үчүн теманы алардын күнүмдүк турмушу, мурдакы билими же кызыкчылыктары менен байланыштырат.
• C — Co-create (Биргелешип түзүү): Окуучулар мугалим менен биргелешип же топтордо иштеп, жаңы идеяларды жаратат же маселелерди чечишет. Бул баскычта алар активдүү катышып, кызматташат.
• C — Communicate (Баарлашуу/Кызматташуу): Окуучулар өз ойлорун, идеяларын жана сунуштарын ачык айтып, башкалардын пикирин угушат. Бул баскычта алардын коммуникативдик көндүмдөрү өнүгөт.
• E — Evaluate (Баалоо): Окуучулар өз ишин жана топтун ишин баалашат. Ошондой эле мугалимдин баалоосу да бул баскычта орун алат. Баалоо аркылуу окуучулар каталарын түшүнүп, ишин жакшыртууга аракет кылышат.

Бул ыкма окутууну бир тараптуу процесстен чыгарып, окуучуну активдүү катышууга, ой жүгүртүүгө жана өзүнүн билимин өз алдынча курууга үндөйт.

Бул модель 7Е моделинин (5Е моделинин кеңейтилген варианты) жана контекстке негизделген окутуу философияларынын негизинде иштелип чыккан. Ал «кызматташтыкка», «диалогго» жана «практикага» басым жасайт.

• Негизги идеясы: Сабакта окуучуларды активдүү диалогго тартуу жана мугалим менен окуучулардын билимди биргелешип түзүүсү (Co-create).

4Е Модели (Engage, Explore, Explain/Elaborate, Evaluate)

4Е модели 5Е моделинин (Engage, Explore, Explain, Elaborate, Evaluate) вариациясы болуп саналат. Илимий билим берүүдө эң кеңири таралган конструктивдик модель.

Авторлору: 5Е моделин негизинен Biological Sciences Curriculum Study (BSCS) уюмунун изилдөөчүлөрү Роджер В. Байби (Roger Bybee) жана анын кесиптештери 1980- жылдардын аягында иштеп чыккан.

Бул модель Жан Пиаженин (Jean Piaget) жана Лев Выготскийдин (Lev Vygotsky) конструктивдик окутуу теорияларына негизделген. Ал «Изилдөө циклин» камтыган, окуучу өз билимин өзү куруучу ыкма катары таанылган.

4Е модели 5Едеги Explain жана Elaborate фазаларын бириктирип же бирөөнү алып салуу менен пайда болгон кыскартылган же адаптацияланган вариант болуп саналат. Демек, анын негизги философиялык пайдубалы 5Е модели менен бирдей.

Concrete-Pictorial-Abstract (CPA)

Сингапурдун математика сабактарында дүйнөлүк деңгээлде ийгиликтүү колдонулган, окуучулардын математикалык түшүнүктөрдү терең өздөштүрүүсүнө жардам берүүчү окутуу методологиясы.

Бул ыкма окуучунун ой жүгүртүүсүн конкреттүү нерселерден баштап, акырында абстракттуу символдорго чейин этап-этабы менен өнүктүрөт.

CPA үч негизги этаптан турат:

1.  Concrete (Конкреттүү / Кол менен кармалуучу)

Бул — окуучунун түшүнүктөрдү физикалык объектилер аркылуу өздөштүрүү этабы.

• Максаты: Абстракттуу түшүнүктөрдү реалдуу дүйнө менен байланыштыруу.
• Куралдар: Кол менен кармалуучу материалдар (математикада: кубиктер, таякчалар, монеталар, лего, санауучу таштар ж.б.).
• Мисалы: Эки санды кошууну үйрөнүү үчүн, окуучу 3 кубикти жана 2 кубикти колуна алып, анан аларды бириктирип, 5 кубик болгонун көрөт.

2.  Pictorial (Сүрөттүү / Визуалдык)

Бул — окуучунун физикалык объектилерден визуалдык моделдерге өтүү этабы.

• Максаты: Конкреттүү тажрыйбаны сүрөттөө жана уюштуруу.
• Куралдар: Сүрөттөр, чиймелер, диаграммалар, графикалар, моделдер (мисалы, «бар моделдери» – bar models).
• Мисалы: 3 + 2 амалын аткаруу үчүн окуучу кагазга 3 тегеректи жана 2 тегеректи чийип, алардын жалпы саны 5 экенин көрөт. Бул этапта окуучу сандык маанини көзү менен көрөт.

3.  Abstract (Абстракттуу / Символдук)

Бул — окуучунун сандык маанилерди математикалык символдор жана формулалар аркылуу туюнтуу этабы.

• Максаты: Түшүнүктөрдү универсалдуу математикалык тилге которуу.
• Куралдар: Сандар, арифметикалык белгилер (), өзгөрмөлөр (), теңдемелер жана формулалар.
• Мисалы: Окуучу акыры 3 + 2 = 5 деп жазат жана бул белгилердин артында конкреттүү жана сүрөттүү маани бар экенин толук түшүнөт.

CPA ыкмасынын артыкчылыктары

• Терең түшүнүү: Окуучулар эмне үчүн бул эрежелер иштей турганын сезип, жаттап алуунун ордуна түшүнүп үйрөнүшөт.
• Окуучуну тартуу: Кол менен кармалуучу материалдарды колдонуу сабакты кызыктуу кылып, окуучулардын активдүү катышуусун камсыз кылат.
• Логикалык көпүрө: Абстракттуу математикалык символдорду (формулаларды) түшүнүүгө оңой болот, анткени ар бир символдун артында реалдуу, көзгө көрүнгөн негиз бар.

Бул ыкма өзгөчө баштапкы класстарда жана математикалык түшүнүктөр татаалдаша баштаганда (мисалы, бөлчөктөр, алгебра) абдан эффективдүү.

F-F-R-C (Focus-Formulate-Reflect-Check) 

Көбүнчө математика, инженерия, илимий изилдөө же татаал маселелерди чечүүдө колдонулуучу ой жүгүртүүнү жана маселе чечүүнү системалаштыруучу циклдик ыкма. Бул модель адамдын ой жүгүртүүсүнүн төрт негизги этабын бириктирип, каталарды азайтууга жана терең түшүнүүгө жардам берет.

Компоненттери:

 Бул модель ар бир маселе чечүүнү төмөнкүдөй төрт так кадамга бөлөт:

1.  Focus (Фокустоо/Көңүл топтоо)

Бул — маселе чечүүнүн баштапкы жана эң маанилүү кадамы. Максаты: Көйгөйдүн маңызын так түшүнүү, маалыматты бөлүп алуу жана план түзүү.

Иш-аракеттер:

• Маселеде эмне берилгенин жана эмнени табуу керектигин аныктоо.
• Керексиз маалыматтарды четке кагуу.
• Маселени чечүү үчүн кайсы формулалар, теоремалар же принциптер колдонуларын эске түшүрүү.

2.  Formulate (Формулировкалоо/Формулага салуу)

Бул — маселени математикалык же логикалык моделге которуу кадамы. Максаты: Көйгөйдү чечүү үчүн ылайыктуу математикалык туюнтманы же логикалык кадамдардын планын түзүү.

Иш-аракеттер:

• Берилген маалыматтарды символдор, өзгөрмөлөр же теңдемелер аркылуу жазуу.
• Аныкталган принциптерди колдонуп, эсептөөнүн ырааттуулугун түзүү.
• Формулаларды иретке келтирип, керектүү өзгөртүүлөрдү киргизүү.

3.  Reflect (Ой жүгүртүү/Чакыруу)

Бул — чечимди таап, аны сын көз менен баалоо кадамы. Максаты: Эсептөөлөрдү жүргүзүү жана алынган натыйжанын чындыкка канчалык жакын экенин баалоо.

Иш-аракеттер:

• Формуланы же пландагы кадамдарды аткарып, эсептөөнү жүргүзүү.
• Алынган жоопту алдын ала божомол же логика менен салыштыруу (Мисалы, «аянт терс чыгышы мүмкүнбү?»).
• Эгер жооп күтүүсүз болсо, кайсы жерден ката кеткенин болжолдоо.

4.  Check (Текшерүү/Кайра карап чыгуу)

Бул — катаны табуу жана жоопту акыркы жолу тастыктоо кадамы. Максаты: Чечимдин тууралыгына толук ишенүү, каталарды оңдоо жана маселенин бардык талаптарын аткаруу.

Иш-аракеттер:

• Чечимди башынан аягына чейин кайра эсептөө (мүмкүн болсо, башка ыкма менен).
• Бардык бирдиктердин туура экенин жана маселенин акыркы суроосуна жооп берилгенин текшерүү.
• Жоопту так жана толук форматта жазуу.

Колдонулушунун мааниси

F-F-R-C модели окуучуларды жана адистерди шашылыш чечим чыгаруудан сактайт. Ал жөн гана жоопту табуу эмес, туура жолго түшүп, туура жоопту табуу көндүмүн өнүктүрөт.

Бул модель көбүнчө 4 кадамдуу Pólya (Пойа) маселе чечүү моделинин кеңейтилген, айрыкча STEM тармагына ылайыкташтырылган варианты катары каралат.

Бул моделдерди жана ага негизделген окутуу ыкмаларын Кыргызстанга киргизүүдө төмөнкү эки багыт тең таасир эткен:

Кембридж программасы:

Кыргызстандагы айрым мектептерде (мисалы, лицейлер, жеке мектептер) Кембридж программасы же анын элементтери колдонулат. Кембридждин окутуу методологиясы конструктивдик ыкмаларга, анын ичинде суроо берүүгө негизделген окутууга (Inquiry-Based Learning) абдан басым жасайт. 5Е/7Е сыяктуу моделдер бул ыкманын негизги структурасы болуп саналат.

Сингапур методикасы:

Сингапурдун математика, физика сыяктуу так илимдерди окутуу методикасы (айрыкча Concrete-Pictorial-Abstract (CPA) ыкмасы) дүйнөлүк деңгээлде таанылган. Сингапур методикасы да окуучунун активдүү катышуусуна жана түшүнүктөрдү этап-этабы менен кабыл алууга негизделет, бул 5Е/7Е логикасына шайкеш келет.

Бул моделдердин негизги авторлору Америкада болсо да, алардын Кыргызстандын билим берүү системасына активдүү киргизилишине жана популярдуу болушуна негизинен эл аралык тажрыйбаларды адаптациялоо программалары себеп болгон.

Эсенканова Мариза 

№38 Р. Шүкүрбеков атындагы жалпы билим берүү мектебинин математика мугалими, Бишкек шаары