ДҮЙНӨЛҮК МЕЙКИНДИККЕ ЧЫГАЛЫ (PhD түшүнүгү боюнча урунттуу маалыматтар)

Тилекке каршы, биз дүйнөлүк деңгээлге кантип чыгарабыз деген суроо Кыргызстанда талкууга алынбай жатат. Көбүнчө эле формасына көңүл буруп, бул PhD даражасы ушунча жыл экен, муну атайын борборлоштурулган уюм эмес, беш-алты адам эле чогула калып, ыйгарып коёт экен деген тайыз түшүнүк менен чектелип жатабыз. Андан көрө биз өнүккөн өлкөлөрдөн көп нерселерди үйрөнүшүбүз керек. Болгондо да биринчи кезекте сырткы формасына эмес, ички маңызына көңүл буруп, терең түшүнүп алуубуз кажет.

PhD — бул өнүккөн өлкөлөрдүн баарында таанылган, ал өлкөлөрдүн туруктуу өнүгүүсүнө таасир эткен, окумуштуу адам илимде жете турган эң урунттуу баскыч.

Дүйнөлүк мейкиндикке чыкпасак, илим өнүкпөйт. Алыска барбай Казакстандын мисалын карап көрөлү. Казакстанда илимий иштерди жүргүзүүдө биринчи кезекте дүйнөлүк тажрыйбаны колдонуп, өздөрүнүн табылгаларын чет өлкөдөгү абройлуу журналдарга чыгарып туруу талабы коюлган. Ошонун натыйжасында акыркы жылдары Казакстан дүйнөдө 73-орунга чыкты, Кыргызстан 133-орунда (абройлуу Шимаго платформасынын статистикасы боюнча). Анын негизинде өздөрү дагы ушул илимий изилдөөлөрүн башка сырттагы илимпоздор менен бөлүшүүгө, өздөрүнүн илимий усулдарын дүйнөгө таанытууга, алар менен пикир алышып, колдонуудагы усулдарды жакшыртууга жетишип жатат. Казакстандын илимий дареметин арттырган негизги факторлордун бири — бул 14 миңге жакын чет жактан билим алып келген жаштардын ичиндеги PhD даражасы бар болгон окумуштуулар.

PhD тутумунун артыкчылыгы эмнеде? Бул тутумду бүткөндөр толук кандуу илимпоз болуп жатат. Нобель сыйлыгына жеткендер да ушул тутумду басып өтүшкөн. Мисалы, 1969-жылдан 2022-жылга чейин экономика багытында бул сыйлыкты алган 53 команданын 47и PhD даражалуу окумуштуулардан турат. Алар эң соңку, заманбап илимий изилдөө усулдарын өздөштүргөндүктөн, илимге чыныгы жаңылык киргизип жатышат.

Кыргыз Республикасындагы квалификациялардын улуттук алкагы боюнча PhD доктору менен илимдин кандидаты 8-баскычта турат. Колдонуудагы “Билим берүү жөнүндө” мыйзамда PhD доктору квалификациялык деңгээл катары көрсөтүлгөн. Илимдин кандидаты дагы — улуттук алкак боюнча квалификациялык деңгээл. Демек, эки түшүнүк эквиваленттүү болуп окумуштуулук даража же квалификациялык деңгээл болуп эсептелет.

Германия, Россия жана постсоветтик өлкөлөрдө PhD даражасын “толук илимдин доктору боло элек, илимди туура колдонууну эми үйрөндү, демек илимге эми кандидат болду” деген мааниде “илимдин кандидаты” даражасына теңейт. Бул өлкөлөрдө андан кийин “илимдин доктору” же Германиядагыдай “хабилитасион” деген дагы бир баскыч кошулат. Маселенин өзөгү мына ушул айырмада. Биз бир кадам өйдө турабыз, алар толук кандуу доктор эмес ж.б. деген “илимий текеберчиликке — academic arrogance” күбө болуудабыз.

Евразиялык экономикалык биримдиктин мүчө-мамлекеттери жакында, 7-9-июнь күндөрү окумуштуулук даражаларды өз ара таануу боюнча келишимге Россия Федерациясынын Сочи шаарында кол коюшту. Бардык тапшырмалар Кыргыз Республикасынын Президентинин Аппаратынан келип тиешелүү макулдашуулар жүргүзүлдү. Келишимди мүчө-мамлекеттердин ички жол-жоболорунан өткөрүүгө ЕЭКтин 2022-жылдын 17-мартындагы № 9 тескемеси жана Кыргыз Республикасынын Министрлер Кабинетинин 2022-жыл 2-июндагы № 306-т тескемеси негиз болгон. Аталган келишимдин 1-беренесинде бардык мүчө-мамлекеттердин ыйгарым укуктуу мамлекеттик органдары окумуштуулук даражаларды төмөндөгүдөй жазууну макулдашты: философия доктору (PhD), тармак боюнча доктор, илимдин кандидаты, илимдин доктору. Бул келишим биротоло бекитилсе, бардык мүчө-мамлекеттер PhD докторун жана тармак боюнча докторду эч кандай улуттук жол-жобо өткөрбөстөн тааныйт.

Учурда Россия Федерациясында PhD доктору окумуштуулук даражасын алган кишиге илимдин кандидаты окумуштуулук даражасын тастыктаган диплом кошо берилет. Россия PhD тутумунан кайтты, тааныбайт деген сыяктуу сөздөр чындыкка дал келбейт. Эки диплом менен Россиядан кайтып келип эмгектенип жаткан кыргыз жарандары бар.

Сүрөттө: Улуу Британияда илимий ачылыш жасаган кыргыз окумуштуусу Асел Сартбаева

https://www.unicef.org/kyrgyzstan/ru/%D0%9F%D1%80%D0%B5%D1%81%D1%81-%D1%80%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D1%8B/%D0%B8%D0%B7%D0%B2%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B1%D1%80%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F-%D1%83%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B0%D1%8F-%D0%B8%D0%B7-%D0%BA%D1%8B%D1%80%D0%B3%D1%8B%D0%B7%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B0-%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D1%8C-%D1%81%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B1%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%B0-%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B0-%D0%BF%D0%BE%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%BC-%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%BC%D1%8B