ИЗИЛДӨӨ АЙЛАМПАСЫ: ТЕОРИЯДАН ПРАКТИКАГА 

Мектептер-2030

Ош облусунун Кара-Кулжа районундагы Субан уулу Алмас орто мектебинде бир катар олуттуу көйгөйлөр катталган. Алсак, 4–9-класстардын окуучуларынын окуу көндүмдөрү жана текстти түшүнүү деңгээли канааттандыраарлык эмес. Бул маселелер улуттук изилдөөлөр жана мектептин ички тестирлөөсү, маектешүүсү жана байкоолору аркылуу тастыкталган.

Окуу, түшүнүү, сынчыл ой жүгүртүүнүн төмөндүгү – мектептин көйгөйү

Ош облусунун Кара-Кулжа районунда жайгашкан Субан уулу Алмас атындагы орто мектепте 355 окуучу билим алат. Мектеп заманбап жабдуулар менен камсыздалып, сапаттуу билим алуу үчүн бардык шарттар түзүлгөн.

Улуттук изилдөөлөр көрсөткөндөй, өлкөдөгү мектеп окуучуларынын 67% текстти түшүнүү боюнча төмөн көрсөткүчкө ээ. Ал эми мектептин өзүнүн тестирлөө жыйынтыктары да тогузунчу класстын окуучуларынын болгону 50,8% гана канааттандырарлык окуу түшүнүү көндүмдөрүнө ээ экенин көрсөттү.

Окуучулардын  сынчыл ой жүгүртүүсүнүн деңгээли да төмөн: төртүнчү класстын окуучуларынын 48,5%, тогузунчу класстын окуучуларынын 45,8% окууну туура жана терең түшүнө алышпайт. Бул окуунун негизги көндүмдөрүнүн жетишсиздиги окуучулардын маалыматты талдоо, чечмелөө жана башка сабактардагы жетишкендиктерине таасир этет, ошондой эле алардын келечектеги билим алууга даярдыгын чектейт.

Окуу жана окууну түшүнүү көндүмдөрүнүн начар калыптанганы бизди таң калтырган жок, бирок бул абдан тынчсыздандырат. Анткени  бул билим берүүнүн негизи, ал эми сынчыл ой жүгүртүүнүн төмөндүгү мектептеги олуттуу көйгөйлөрдүн бири болуп эсептелет.

Чечим жөнүндө негизги маалымат

“Изилдөө айлампасы” чечими окуучулардын окуу жана түшүнүү, ошондой эле сынчыл ойлом көндүмдөрүн өнүктүрүүгө багытталган.

Негизги максаты  – окуучуларды ар кандай маалымат булактарынан мазмундуу маалыматтарды издөө, талдоо, салыштыруу жана жыйынтык чыгарууга үйрөтүү болуп саналат.

Бул чечим адабий окуу, адабият жана ар жума сайын өтүүчү кошумча класстан тышкаркы сабактар аркылуу ишке ашырылат. Ар бир сабакта окуучуларга алардын жаш өзгөчөлүктөрүнө ылайык темалар сунушталып, ар түрдүү тексттер менен иш жүргүзүлөт. Мындай ишмердүүлүк окуучулардын логикалык ой жүгүртүүсүн, түшүнүү жөндөмүн, пикир жаратуу жөндөмүн өстүрүүгө өбөлгө түзөт.

Чечим “айлампа” формасында ишке ашып, беш негизги баскычтан турат. Ар бир баскыч символикалык түстөр менен берилет жана белгилүү бир максатты көздөйт. Окуучулар бул баскычтар менен айлампа түрүндө иш алып барышат жана кайсы этаптан баштап, кайсыны улантарын өз алдынча тандашат.

Мугалимдер бул процесс учурунда сынчыл ойломду өнүктүрүүчү ар түрдүү стратегияларды жана техникаларды колдонушат. Алар окуучулардын пикир айтуу жөндөмүн бекемдөөгө, топтук талкуулар аркылуу пикир алмашууга жана логикалык ой жүгүртүүгө жардам беришет. Окуучулар автордун оюн түшүнүп, өз ойлорун аргументтүү түрдө билдирүүгө үйрөнүшөт.

“Изилдөө айлампасы” чечими аркылуу окуучулар өз алдынча изилдөө жүргүзүүгө, тексттер менен терең иш алып барууга жана ар түрдүү маалымат булактарынан алган билимин практикада колдоно билүүгө жетишет. Чечим алардын окууга болгон кызыгуусун арттырып, билимди түшүнүү менен кабыл алууга өбөлгө түзөт.

Иштөө формалары жана усулдары

«Изилдөө айлампасы» чечими 4–9-класстардын окуучуларында окууну жана түшүнүүнү, сынчыл ой жүгүртүүнү, аналитикалык көндүмдөрдү жана билимди практикада колдонуу жөндөмүн ар тараптуу өнүктүрүүгө багытталган. Бул ыкманын негизги максаты — окуучуларга теорияны жаттатуу эмес, маалыматты өз алдынча талдоо, тиешелүү тыянак чыгаруу жана алган билимдерин реалдуу турмуштук кырдаалдарда колдонуу жөндөмүн калыптандыруу.

Окутуу беш өз ара байланышкан этап аркылуу ишке ашат: маалымат алуу, изилдөө, талдоо, колдонуу жана чыгармачылык. Темага жана сабактын максатына жараша, мугалим толук циклди да, же анын өзүнчө этаптарын да колдоно алат. Бул ыкманын ийкемдүүлүгү ар кандай жаш куракка, деңгээлге жана тапшырманын татаалдыгына ылайыкташтырууга шарт түзөт, окутууну жекелештирип, кызыктуу кылат.

«Изилдөө айлампасынын» ар бир этабы белгилүү бир темага, даярдык деңгээлине жана окуучулардын жашына жараша ылайыкташтырылышы мүмкүн. Бул мугалимдерге циклдин кайсы бөлүктөрүн толугу менен камтууну жана кайсынысын сабактын максаттарына эң жакшы жетүү үчүн тандап колдонууну тандоого мүмкүндүк берет. Мындай ыңгайлашуу окутууну жекелештирилген жана натыйжалуу кылат, ар бир балага өз темпинде иштөөгө, материалды терең өздөштүрүүгө жана катышуу деңгээлин тандоого мүмкүндүк берет. Натыйжада, окуучулар өздөрүн ишенимдүү сезишет жана окуу процесси мотивациялуу жана кызыктуу болуп калат.

Жыйынтыктоочу тестирлөөнүн натыйжалары

«Изилдөө айлампасы» чечимин ишке ашыруу окуучулардын окуу жетишкендиктеринин бир топ жогорулашына алып келди. Бул жыйынтыктар жыйынтыктоочу тестирлөөнүн натыйжалары менен даана тастыкталды. Чечим окуу жана түшүнүүнүн негизги көндүмдөрүн, сынчыл ой жүгүртүүнү жана аналитикалык жөндөмдөрдү өнүктүрүүдө жогорку натыйжалуулукту көрсөттү. Ошондой эле ал башка предметтерди өздөштүрүүдө да оң таасир тийгизип, окуучулардын академиялык ийгилигине кеңири өбөлгө түздү.

4-класстын окуучуларындагы жетишкендиктер өзгөчө маанилүү болду. Окуу жылынын башында окуу жана түшүнүү көрсөткүчү 44,3%ды түзсө, жыл аягында 65%га жетип, 20,7% өсүш байкалды. Ошол эле мезгилде жумшак көндүмдөр да кыйла жакшырды: сынчыл ой жүгүртүү — 18,5%га, “Мен жана дүйнө” сабагы боюнча жыйынтыктар — 18,7%га өстү.

Бул көрсөткүчтөр теманы баскыч менен изилдөө, ар түрдүү тексттер менен иштөө жана билимди практикада колдонуу башталгыч класстын окуучуларынын когнитивдик жана аналитикалык жөндөмдөрүн олуттуу күчөтөрүн айкын көрсөттү.

9-класстын окуучуларында да маанилүү өсүш байкалды. Окуу жана түшүнүү көндүмдөрүнүн жогорулашы математикалык сабаттуулуктун өнүгүшүнө түздөн-түз таасир этти. Натыйжада 19,3% өсүш катталды. Бул окуу жөндөмдөрү бардык предметтер үчүн, айрыкча, математика сыяктуу татаал дисциплиналар үчүн, негизги таяныч экенин баса белгилейт. Текстти талдөө жана чечмелөө жөндөмү формулаларды, маселелерди жана логикалык байланыштарды түшүнүүнү жеңилдетет.

Жалпысынан алганда, алынган жыйынтыктар дизайн тобунун божомолдорун толугу менен тастыктады: окууну жана текстти түшүнүүнү өнүктүрүү — башка сабактардагы ийгиликтин бекем пайдубалы.

«Изилдөө айлампасы» программасы окуу көрсөткүчтөрүн жогорулатып эле койбостон, окуучуларда: сынчыл ой жүгүртүүнү, аналитикалык компетенцияларды, билимди практикада колдонуу жөндөмүн, өз алдынчалыкты жана ишенимди активдүү түрдө өнүктүрдү. Натыйжада окуучулар окуу процессине көбүрөөк кызыгуу менен катышып, өз мүмкүнчүлүктөрүнө болгон ишенимин бекемдешти.

Жайылтылуу потенциалы

«Изилдөө айлампасы» чечими мектеп, район же система деңгээлинде ийгиликтүү жайылтылышы мүмкүн. Ал окуучулардын жогорку деңгээлдеги катышуусун камсыздап, алардын окуу, сынчыл ой жүгүртүү жана практикалык колдонуу көндүмдөрүнө туруктуу жана кеңири таасир тийгизет.

Чечимдин жайылтуу мүмкүнчүлүгү анын колдонуучуга ыңгайлуу жана ийкемдүү түзүмүнө негизделет.

Колдонуунун жөнөкөйлүгү — чечимдин чоң артыкчылыгы. Ишке ашыруу үчүн татаал жабдуулар же атайын даярдык талап кылынбайт:

• мугалимдер жеткиликтүү тексттерди, схемаларды, иллюстрацияларды жана жөнөкөй эксперимент материалдарын колдонушат;
• этаптар каалаган класстын муктаждыктарына жараша өзгөртүлөт;
• бүткүл циклди же анын айрым гана этаптарын колдонуу мүмкүнчүлүгү чечимди сабактарга да, так долбоордук ишмердикке да ыңгайлаштырат.

Мунун бардыгы чечимди учурдагы окуу планына салттуу окуу процессин бузбастан интеграциялоого мүмкүндүк берет. Минималдуу уюштуруучулук талаптары, так түзүмү жана практикалык каражаттары «Изилдөө айлампасын» башталгыч жана орто мектептерде кеңири көлөмдө колдонууга ылайыктуу кылат.

Жыйынтыгында, бул чечимди жайылтуу үчүн гана ыңгайлуу эмес, ошондой эле натыйжалуу: ал мектептердин ар кандай шарттарында да окуучуларды активдүү, кызыктуу жана терең үйрөнүүгө тартууну улантат.

Чечимдин туруктуулугу

«Изилдөө айлампасы» чечими өзүнүн туруктуу, структураланган жана жогорку деңгээлде ийкемдүү мүнөзүнүн аркасында узак мөөнөттүү келечекте да жогорку натыйжалуулугун сактап калууга жөндөмдүү. Ал бир жолку сабактар үчүн гана эмес, бүтүндөй окутуу процессине жеңил интеграцияланып, мугалимдер менен окуучуларга аны ар кандай класстардын деңгээлдеринде, темаларда жана окуу пландарынын багыттарында колдонууга мүмкүндүк берет. Бул аны билим берүү талаптары өзгөргөн шарттарда жана мектеп чөйрөсү ар түрдүү болгон учурда да ишке ашырууга ыңгайлуу кылат.

Усулдук туруктуулук

Чечим ар бир этап үчүн — маалымат алуудан баштап чыгармачыл ишке чейин — деталдуу жана түшүнүктүү методикалык көрсөтмөлөр менен камсыздалган. Бул мугалимдердин тажрыйбасы ар кандай болгонуна карабастан, окутуу процесси дайыма ырааттуу жана сапаттуу өтүшүнө шарт түзөт. Этаптарды окуучулардын деңгээлине, кызыкчылыктарына жана класстын динамикасына жараша ыңгайлаштыруу мүмкүнчүлүгү мугалимдерге окуучулардын мотивациясын жана активдүү катышуусун узак убакыт бою сактоого жардам берет.

Ресурстардын жеткиликтүүлүгү жана туруктуулугу

Чечимди ишке ашыруу үчүн кымбат жабдуулар же атайын технологиялар талап кылынбайт. Жөнөкөй жана ар дайым жеткиликтүү материалдар — тексттер, графиктер, иллюстрациялар, күнүмдүк эксперименттик каражаттар — жетиштүү. Бул аймактык, алыскы же ресурстары чектелген мектептерде да программаны үзгүлтүксүз жана сапаттуу пайдаланууга мүмкүнчүлүк берет.

Ийкемдүүлүк жана адаптациялуулук

Чечимдин түзүмү толук циклди да, анын айрым этаптарын гана да колдонууга шарт түзөт. Теманын татаалдыгына, убакыт алкагына же окуучулардын даярдыгына жараша белгилүү бир кадамдарды басым кылып тандоого болот. Бул чечимге өзгөрүүлөрдөн коркпой ийкемдүү болушуна жардам берет: ал ар кандай окуу пландарына, класстардын көлөмүнө жана билим берүү максаттарына оңой ылайыкташат, ошол эле учурда натыйжалуулугун толугу менен сактап калат.

Социалдык туруктуулук

Чечимдин ийгиликтүү ишке ашуусу мектеп коомчулугунун — мугалимдердин, администрациянын, ата-энелердин — активдүү колдоосу менен бекемделет. Бул жамааттык катышуу мектепте изилдөөгө, талдоого жана долбоордук ишке негизделген окутуу маданиятын калыптандырат. Мындай маданият окуучулардын көндүмдөрүн узак мөөнөттүү өнүктүрүүгө жана аларды жашоо менен тыгыз байланыштырууга өбөлгө түзөт.

Бул чечим мамлекеттик STEM билим берүүсүн өнүктүрүүдөгү жана функционалдык сабаттуулукту өнүктүрүүдөгү артыкчылыктарына, ошондой эле «Алтын Казык» мамлекеттик программасынын максаттарына жана милдеттерине шайкеш келет.

Надира МАДАЛИЕВА, кыргыз тили жана адабияты мугалими, Кара-Кулжа району

Маалымат үчүн:

2020-жылдын сентябрь айынан тарта «Мектептер-2030» 100 мектепке чейинки жана мектеп билим берүү уюмдары менен иш алып барып келет. Бул иш-аракеттер БУУнун Туруктуу өнүгүү максаттары (ЦУР) аяктаганга чейинки акыркы он жылдыкта жүргүзүлүүдө. Максаты — мугалимдерге жана билим берүү процессинин башка катышуучуларына билим сапатын жакшыртуу үчүн мектеп деңгээлинде жаңы чечимдерди иштеп чыгууга, ишке ашырууга жана баалоого көмөктөшүү. Программа 2020–2030-жылдар аралыгында үч когорданын (5тен 15ке чейин, 10дон 20га чейин жана 15тен 25 жашка чейин) билим берүү өнүгүүсүндөгү өзгөрүүлөрдү жана мектеп деңгээлиндеги чечимдер менен болгон байланышын көзөмөлдөйт.