Маселе иштөө. Ч. Айтматовдун чыгармаларындагы математика

Математика, 6 класс

Сабактын тиби: бышыктоо сабагы.

Окутуу методу:  издөө, оозеки, көрсөтмөлүүлүк, өз алдынча иштөө.

Уюштуруу формасы: фронталдык, жекече, оозеки, жазуу түрүндө.

Сабактын максаты:  Ч. Айтматовдун чыгармаларын окуп билүү, эсептөөнү, билимди жалпылоо, талдоо жана системалаштыруу жөндөмдүүлүгүн өнүктүрүү, математикалык сөз байлыгын өстүрүү, иштөө эс тутумун, ыктыярдуу көңүл бурууну, математикалык ой жүгүртүүнү өнүктүрүүгө көмөк көрсөтүү, адабият менен математиканын канчалык деңгээлде байланышы бар экендигин балдарга көрсөтүп, түшүндүрүп  берүү, жүрүм-турум маданиятын өнүктүрүү.

Сабактын милдеттери: Ч. Айтматовдун чыгармаларын окуп, изилдөө; Адабияттан математиканын бар экендигин тастыктаган материалдарды табуу, далилдөө; Иштеп табылган маселелерди чечүү жана алынган натыйжаларды баалоо;  Математиканын эстетикалык потенциалын ачуу; Ч.Айтматовдун чыгармаларына кызыгууну арттыруу жана математиканы үйрөнүү; Окуучуларга жеткиликтүү маалымат топтоп, көрсөтүү.

Күтүлүүчү натыйжалар:

— ар кандай шарттагы маселелерди чыгара алат;

— Ч.Айтматовдун чыгармалары жөнүндө түшүнүк алышат;

— адабият менен математиканы байланыштыра алышат;

— дүйнөлүк адабияттагы, математикадагы  билимдерин кеңейтишет;

-окуу мотивациясын өркүндөтүшөт;

-адекваттуу өзүн-өзү сыйлоого  үйрөнүшөт;

— жаңы билимдерди алуу зарылдыгын калыптандырышат;

— турмуштук тажрыйбада  сабакта алынган маалыматты колдоно алышат.

Сабактын жабдылышы: компьютер, проектор, китептер, дептер, карточкалар ж.б.

Окуу-методикалык колдонмо:

• Ч.Т.Айтматов, “Жамиля” повести.
• Ч.Т.Айтматов, “Кызыл жоолук жалжалым” повести.
• Ч.Т.Айтматов, “Саманчынын жолу” повести.
• Ч.Т.Айтматов, “Гүлсарат” повести.
• Ч.Т.Айтматов, “Чыңгызхандын ак булуту” повести.
• Математика 6 класс, Кыдыралиев (Виленкин) окуу китеби.
• Microsoft Office Power Point тиркемесинде даярдалган презентация.
• Microsoft Office Word тиркемесинде даярдалган сабактын планы, карточкалар.

Мугалимдин иш аракети: Математика менен адабияттын мындай айкалышы көпчүлүккө кызыктай көрүнүшү мүмкүн. Математиканы тереңирээк үйрөнүүгө мүмкүнчүлүгү жоктор аны кургак (супсак) илим деп эсептешет. Математика окуу китептеринин беттеринде гана эмес, биздин жердешибиз Ч.Айтматовдун өлбөс-өчпөс чыгармаларында да, күнүмдүк турмушубузда да кездешип жатканын көрөбүз. Суроолорго жооп бергиле: 1) Ч.Т.Айтматов ким? 2) Качан, кайсы жерде төрөлгөн?Кандай чыгармаларын билебиз?

“Жамийла”

…Бирок, биздин бул  жоруктарыбыздын аягы уяттуу болуп чыкты.

Эгин таштаган каптардын арасында таардан тигилген, жети пуддук бир чоң карала кап бар эле. Аны ар дайым жеңем экөөлөп кампага жеткирип, жерге төкчүбүз, анткени, бир кишинин алы келе тургандай эмес болчу. Бир күнү кырманда арабаларды жүктөп жатып, жеңем экөөбүз жанагы кара капты Даниярдын арабасына таштап, үстүнөн башка каптар менен бастырып койдук. Чыны, кантер экен деп, тамаша кылдык.

…оюбузда эчтеке жок, эгинди ташып бүтүүгө жакын калганбыз. Бир убакта Жамийла мени кабыргага түртүп Даниярды карай көзүн кысып, күлүп койду. Данияр арабанын үстүндө турган экен. «Муну кандай кылсам?» — дегендей жанагы чоң капты тыяк-быягынан карап…

…Данияр аны жаман көзү менен акырая бир карап алды да, капты нары-бери булкуп, арабанын кырына тургуза салып, бир колу менен сүйөй берип жерге секирип түштү. Биз «а-бу» дегенче болбой зылдай болгон капты жонуна силкий көтөрүп эңкейген Данияр кампаны көздөй басты… 

Маселе:  Данияр көтөргөн каптын салмагы канча килограмм?

Чыгаруу: Бул маселени чечүү үчүн биз салмактын азыркы жана байыркы өлчөмдөрдүн ортосундагы байланышты билишибиз керек.

1 пуд= 16,38 кг.

Анда чоң каптын салмагы: 16,38*7=114,66 кг

Жообу: 114,66

А бул дени сак адам үчүн да чоң жүк…

“Кызыл жоолук жалжалым”

…Долондун жанындагы капчыгайлардын биринде жүк ташуучу машинаны кууп жетем. Мен так эсимде — «ГАЗ-51″……Анан жолго чыктык, эки машина тросс аркылуу туташтырылган. Башында жакшы түз жол. Бирок Долонду бойлой жол тынымсыз өйдө-ылдый, ылдый, эңкейиш, тик ылдыйлар менен барат. Мотор онтоп, өкүрүп, кулагыма ызылдаган үн угулду… Алар бизди дайыма этияттык менен жүктөшчү, норманын 70% ашпайт… сүйрөп бараткан машина ушунчалык салмактуу, а түгүл жүк да оор…  

Маселе: Ильяз Долон ашуусу аркылуу кандай жүк ташый алган?

Чыгаруу: Ильястын ЗИЛинин жүк көтөрүмдүүлүгүн, нормадан 70% жүктөлгөнүн жана “ГАЗ-51” автомашинасынын салмагын билип, Долон ашуусунан өткөн жүктүн жалпы салмагын эсептесек болот:

1) ЗИЛ  унаасынын стандарттык жүк көтөрүмдүүлүгү 3500 кг;

2) «ГАЗ — 51» автомашинанын салмагы — 2710 кг;

3)70%=0,7.

Демек, бул жүктүн массасы:  3500 * 0,7 + 2710 = 5160 кг дегенди билдирет. Башкача айтканда, Ильяс тоо ашуусу аркылуу беш тоннадан ашык жүк ташыган.

“Саманчынын жолу”

…Мен Суванкулду оруп-жыюуда кезиктиргенимде он жети жашта элем. Ошол жылы Жогорку Таластан фермага жумушчу болуп келген. Эми көзүмдү жумуп, аны ошол кездегидей көрүп турам. Анда жаш, он тогуздар чамасында… Суванкул экөөбүздүн ал учурда жаш кезибиз, бул жерде жыйырма эки жыл чогуу иштешип, жер иштетип, бала чоңойтуп, нан тапканыбыз, көз ирмемде бүт өмүрүбүз көз алдыбызга көрүндү… …1946-жылдын күзүндө кошуна айылдын жаш чабаны койлорун  талаага айдап баратат… Эрте жазда ошол чабан дагы биз менен пайда болду…

…Ал тез эле короонун ичине арабасын айдап кирди. Ага чөп ыргытып, төшөк салып  үчөөбүз Алиманды сарайдан алып чыгып, арабага отургуздук…

Оо, бул бузулган күзгү жол, оо, караңгы түн… …Оо жашоо, эмне мынча таш боорсуң, эмне мынча сокурсуң! Бала төрөлдү, Алиман өлүп жатты… …Бир сөз менен айтканда, тирүү калуу тагдыр экен, аман калды. Бул үчүн мен тагдырга ыраазымын. Азыр ал он эки жашта…

Маселе: “Саманчынын жолу” чыгармасынын башкы каармандарынын туулган жылдарын жана повесттин бүткөн  убактысын аныктоого болобу?

Чыгаруу: Суванкулдун 19 жашында, Толгонайдын 17 жашында таанышып, Суванкул 1942-жылдын кышында согушка чакырылганга чейин 22 жыл жашаганын билип, алардын ар биринин туулган жылын эсептесек болот: Суванкул: 1942 – 22 – 19 = 1901; Толгонай: 1942 – 22 – 17 = 1903; Жанболот 1947-жылы күзүндө төрөлгөн. Толгонай “Жер эне” менен сүйлөшүүсү күзүндө болуп, ошол жылы  Жанболот 12 жашта болчу, ошол жыл 1959-жыл. Маселени чыгарып, дептерге жазып алышат.

“Гүлсарат”

… Торгой карыя кепти жакшы айтчу. Ал түнү бою ар кандай окуяларды айта берер эле. Танабай сабырдуулук менен уга берчү. Ал Торгойду аялы менен кой короодон  жети версттей узатып. Үй-бүлөсү менен боз үйдө калды. Анын жардамчысы башка боз үйдө жашайт. Бирок алар азырынча жардамчы таба элек. Ал жалгыз калганда… 

Маселе: Танабай Торгойду канча жерге чейин узатып барды?

Чыгаруу: Ээси конокторду канчалык узак узатса, ошончолук урмат-сыйга ээ экендиги белгилүү. 1 верст = 1066,8 метр экени белгилүү. 1066,8 м * 7 = 7 467,6 м ≈ 7,5 км. Демек, Танабай Торгой карыяны  абдан сыйлаган.

“Чыңгызхандын ак булуту”

…Ошол убакта Азиянын көпчүлүк бөлүгү Чыңгыз хандын таманында болуп, анын уулдары, неберелери жана генералдарынын ортосунда улуска бөлүнгөн. Эми Итилден (Волгадан) ары аймактардын тагдыры, Европанын тагдыры кезекте турган… Үч армия – ар бири он миң жоокерден турган үч түмөн – канаттарын кенен жайып, алдыга жылды… …Артынан  кошумча тамак-аш, малдары бар дагы эки түмөн, катарлар  ээрчип жөнөштү… Бул жерлерден алыс болгондуктан көрүнбөй калган башка согушкан күчтөр да болгон. Аларга бир нече күн чуркоо керек болгон – алар оң жана сол канат, ар бир канатта үч түмөн болгон. Ал аскерлер өз алдынча Итилге карай жылган…

Маселе: Чыңгызхан чогулткан аскерлердин саны канча болгон?

Чыгаруу: Ортодо үч түмөн, кошумча колонналары бар эки түмөн, оң жана сол канат, ар бир канатта үч түмөн согушка аттанган. Ар бир түмөндө он миң жоокер бар экенин билип, жөнөкөй эсептөөлөрдү жүргүзөбүз: (3 + 2 + 3 + 3) * 10 000 = 110 000. Бул 110 000ден ашык жоокер Европаны басып алууга кеткен дегенди билдирет.

Жыйынтыктоо: Ч.Айтматовдун бир чыгармасын алып даярдалган көрүнүшкө көңүл бурууну сунуштайт.

Математика менен адабият бири-биринен анчалык деле алыс эмес. Илим жана искусство фантазияны, чыгармачылык кайраттуулукту, сергектикти, турмуштун ар кыл кубулуштарына байкоо жүргүзүүнү талап кылат. Адабият бизди курчап турган дүйнөнү түшүнүүгө үйрөтөт, математика бул дүйнөнү туура ойлонууга, өлчөөгө жана баалоого үйрөтөт.

Үй иши: Ч. Айтматовдун чыгармаларын окуп,  математика менен  байланыштыргыла.

Окуучулар өз жөндөмдүүлүктөрү менен жасаган иштерин жактап беришет. Жыйынтык чыгарышат: Математика жана адабият илим менен искусствонун айкалышы.Илим менен искусствонун тыгыз карым-катнашында гана адам бул эбегейсиз зор сырлар дүйнөсүндө өзүн тынч, ишенимдүү сезет. Слайд менен иштейт.

Саадат Ашыралиева, № 1 Ч.АЙТМАТОВ АТЫНДАГЫ НОВОПАВЛОВКА ИННОВАЦИЯЛЫК ОКУУ-ТАРБИЯ КОМПЛЕКС-ЛИЦЕЙИНИН МАТЕМАТИКА МУГАЛИМИ