ЧЕТ ТИЛИ/АНГЛИС окутуу кыргыз тилинде жүргүзүлгөн мектептер үчүн

Актуалдуулугу

Учурда ааламдашуу жана санариптештирүү шартында Кыргыз Республикасынын орто билим берүү мекемелеринде англис тилин чет тили катары окутуунун өзүнүн өзгөчөлүктөрү бар. Ушуга байланыштуу англис тили мугалимдери үчүн методикалык сунуштар, албетте, алардын окутуу ишмердүүлүгүндө колдонмо болуп саналат. Төмөндө англис тилин окутуунун негизги принциптери, сунушталган окуу-методикалык ресурстар (мугалимдер төмөндөгү тизме менен чектелбестен, белгилүү бир ресурстарды өздөрү тандап алууга укуктуу), ошондой эле өз ишин курууда таянууга керек болгон ченемдик-укуктук документтер келтирилген.

Кыргыз Республикасынын жалпы мектептик билим берүүнүн мамлекеттик стандартында бардык предметтер боюнча калыптана турган негизги компетенциялар белгиленген, бул сапаттуу билим алуунун фактору болуп саналат. Бул маалыматтык, социалдык-коммуникативдик жана өзүн-өзү уюштуруу жана көйгөйлөрдү чечүү компетенттүүлүгү. Маалымат менен иштөө, кызматташуу жана көйгөйлөрдү чечүү жөндөмдүүлүгүн калыптандыруу «окуучунун издөө, анализдөө, синтездөө, ээлик кылуу, ички байланыштарды аңдоо жана маалыматты жемиштүү пайдалануу боюнча активдүүлүгүн» болжолдойт, бул билимдин максатын инсандын «өз алдынча ой жүгүртүү, аң-сезимдүү тандоо, чыгармачылык чечимдерди кабыл алуу жана алар үчүн жоопкерчилик алуу жөндөмдүүлүгүн» аныктайт.

Предметтик стандарт 5-11-класстарда англис тилин окутуунун максатын аныктайт: бул окуучулардын чет тилинин коммуникативдик компетенттүүлүгүн өздөштүрүү аркылуу көп маданияттуу көп тилдүү инсанды калыптандыруу.

Англис тили сабагында окуучулар төмөнкү предметтик компетенцияларды өнүктүрүшөт:

Тилдик компетенттүүлүк – окуучулар класска ылайык тандалып алынган темаларга, баарлашуунун чөйрөсүнө жана кырдаалдарына ылайык жаңы тилдик каражаттарды (фонетикалык, орфографиялык, лексикалык, грамматикалык) өздөштүрүшөт.

Кептик компетенттүүлүк – кеп ишмердүүлүгүнүн төрт негизги түрү боюнча (сүйлөө, угуу, окуу, жазуу) окуучулар коммуникативдик көндүмдөрүн өнүктүрүшөт.

Социомаданий компетенттүүлүк – окуучулар ар түрдүү элдердин маданияты менен таанышат, үйрөнүп жаткан тилдин жардамы менен жеке жана башка айырмачылыктарга карабастан, тажрыйбага, кызыкчылыктарга, негизги мектептин окуучуларынын психологиялык өзгөчөлүктөрүнө ылайык келген баарлашуунун темаларынын, чөйрөлөрүнүн жана кырдаалдарынын алкагында адамдар менен мамиле түзүүгө үйрөнүшөт; чет тилде маданияттар аралык байланышта өз өлкөсүн, анын маданиятын көрсөтүү жөндөмдөрүн калыптандырып башташат.

Негизги ченемдик документтердин системасы:

— Кыргыз Республикасынын Конституциясы (05.05.2021)

— 2021-2026-жылдарга Кыргыз Республикасында жарандык иденттүүлүктү өнүктүрүү концепциясы (13.11.2020);

— «Билим берүү жөнүндө» Кыргыз Республикасынын Мыйзамы (30.04.2003);

— Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн 2012-жылдын 23-мартындагы №201-токтому менен бекитилген Кыргыз Республикасында 2021–2030-жылдарга билим берүүнү өнүктүрүү концепциясы;

— Кыргыз Республикасында көп маданияттуу жана көп тилдүү билим берүү концепциясы (№9 29.12.2022);

— Кыргыз Республикасынын Билим берүү жана илим министрлигинин 2014-жылдын 22-июлундагы №545/1-буйругу менен 2020-жылга чейин Кыргыз Республикасынын мектеп окуучуларын жана жаш студенттерди тарбиялоо концепциясы бекитилген;

— Жалпы мектепте билим берүүнүн мамлекеттик билим берүү стандарты (Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн 22.07.2022-ж. №393 токтому);

— Адам укуктарынын жалпы декларациясы (1948);

— Балдардын укуктары жөнүндө Конвенция (Башкы Ассамблеянын 20.11.1989-ж. 44/25 резолюциясы менен кабыл алынган);

— Кыргыз Республикасында инклюзивдик билим берүүнү өнүктүрүү концепциясы (Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн 19.07.2019-ж. №360 токтомуна 1-тиркеме);

— 2030-жылга чейин гендердик теңчиликке жетишүү боюнча Кыргыз Республикасынын Улуттук стратегиясы;

— «Эркектер менен аялдардын бирдей укуктарынын жана бирдей мүмкүнчүлүктөрүнүн мамлекеттик кепилдиктери жөнүндө» Кыргыз Республикасынын Мыйзамы (04.08.2008-ж., №184);

— Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн «Жалпы билим берүү уюмдарындагы билим берүү чөйрөсүнүн коопсуздугун жогорулатуу боюнча Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн айрым чечимдерине өзгөртүүлөрдү киргизүү тууралуу» токтому (17.06.2019-ж. №295 (Өкмөттүн токтомдорунун редакцияларына ылайык) Кыргыз Республикасынын 17.01.2020-ж. №12, 05.03.2021-ж.
№72).

Англис тилин окутуунун

өзгөчөлүктөрү

Башка предметтер сыяктуу эле англис тили сабагында да ар кандай маселелерди чечүү үчүн окуучуларды активдүү когнитивдик, коммуникативдик, практикалык жана башка иш-аракеттерге тартуунун каражаты катары долбоордук окутууну колдонуу аркылуу предметтик жана негизги компетенттүүлүктөр түзүлүшү мүмкүн. Долбоордук окутуу мектеп окуучуларынын, мугалимдердин, ата-энелердин жана консультанттардын кызматташтыгын өнүктүрөт – бул мектеп билимин реалдуу трансформациялоо үчүн мүмкүнчүлүк.

Ар кандай терминдер жана аныктамалар бар – «долбоордук окутуу», «долбоор ыкмасы», «долбоор», «изилдөө долбоору».

«Долбоордук окутуу» – окуучулардын өз алдынча жана топтук ишмердүүлүгүн камтыган практикалык же теориялык жактан маанилүү маселени чечүүнүн натыйжасында алынган натыйжага багытталган, окуучулардын таанып-билүү, эффективдүү жана жүрүм-турумдук ишмердүүлүгүн уюштурууну камсыз кылуучу педагогикалык технология.

«Долбоордук ыкма» – илимдин, техниканын жана технологиянын ар кандай чөйрөлөрүндөгү билимдерди жана көндүмдөрдү интеграциялоо, окутуунун түрдүү ыкмаларын жана каражаттарын колдонуу менен маселени чечүү; маселени деталдуу иштеп чыгуу жана тигил же бул жол менен реалдуу практикалык натыйжаны алуу аркылуу дидактикалык максаттарга жетүү жолу; балдардын муктаждыктары жана кызыкчылыктарынан, балдардын жаш жана жеке өзгөчөлүктөрүнөн келип чыккан педагогикалык технология, балдардын өз алдынча активдүүлүгүнө, окуучулардын өз алдынча чыгармачылык активдүүлүгүнө түрткү берет.

«Долбоор» – окуучулардын маселелерди чечүүдө өз алдынча ишмердүүлүгүн колдоо технологиясы, убакыттын жана ресурстун чектелүү шарттарында уникалдуу натыйжаларга жетишүүгө багытталган өз ара байланышкан иш-аракеттердин жыйындысы. Долбоорлордун түрлөрү: изилдөө, инженердик-конструкторлук, социалдык-экономикалык, уюштуруучулук.

«Изилдөө иштери» – кесиптик билимдин объективдүү мыйзам ченемдүүлүктөрүн ачууга багытталган жаңы билимдерди түзөт.

Ошентип, «Долбоор» деген термин билим берүү иш-чараларын гана эмес, ар кандай чөйрөлөргө да тиешелүү болушу мүмкүн, «изилдөө иши» термини долбоор ишинин бир түрү болуп саналат, инженердик-конструкторлук долбоорлоо продуктусу (жыйынтыгы) жок болушу мүмкүн.

Жалпы мектептик билим берүүнүн Мамлекеттик стандартына ылайык, биз «Долбоордук окутуу» терминин жетекчиликке алабыз, анын түрлөрү болушу мүмкүн: илимий изилдөө иши, чыгармачылык долбоор, инженердик-конструкторлук долбоор.

Долбоордук окутуунун натыйжасы – бул социалдык/ маңыздуу/ илимий/ технологиялык/ ишкердик ж.б. баалуулукка ээ болгон конкреттүү продукт, ошондой эле негизги компетенциялардын, калыптанган билимдердин жана универсалдуу окуу иш-аракеттеринин калыптануу деңгээлинин өзгөрүшү.

Окуучулардын өз ара аракеттенүүсү, маселелерди биргелешип чечүү топтун нормаларын, баалуулуктарын жана мамилелерин, лидерликти калыптандырууга кызмат кылат. Долбоор баарлашуу, түшүнүү жана өз ара түшүнүү, иш-аракеттердин кызматташуусу, топтук жана топтор аралык кызматташуу, атаандаштык жана позитивдүү атаандаштыкты калыптандырат. Долбоордук ишмердүүлүк “Изилдөө маданиятын” – проблеманы жана максатты аныктоо, иш-аракеттерди пландаштыруу, маалыматты издөө жана аны менен иштөө, продуктуну түзүү, эл алдында сүйлөөгө жөндөмдүүлүккө ээ болууга өбөлгө түзөт.

Башталгыч класста долбоордук окутууда окуучулардын чет тилин билүү деңгээлин эске алуу керек. Ушуга байланыштуу 3-4-класстын окуучулары чет тилдеги, ошондой эле биринчи тилдеги булактар менен иштей алышат. Долбоордун күндөлүгүн окуучулар чет тилде толтурушат, б.а. алар эмнени окуганын, кандай адистер менен жолукканын, кандай сөздөрдү үйрөнүшкөнүн, кандай идеяларга ээ болгонун жазышат. Ошондой эле, продукт – долбоордун натыйжасы чет тилинде жасалат. Бул коллаж, сүрөт, мини-альбом ж.б. болушу мүмкүн. Жазуу иште башталгыч класстын окуучулары тарткан сүрөттөрүнө сөз, кыска сүйлөмдөрдү, 3-5 сүйлөмдөн турган кыска текстти жаза алышат.

Долбоордук иш структураланышы керек жана уюштуруунун алты негизги этаптары бар:

1. Долбоордун темасын жана максатын, акыркы продуктуну аныктоо (көйгөйдү аныктоо, балдар эмнени билүүгө кызыгышат, жыйынтыктар кандай формада көрсөтүлөт);
2. Колдоо көрсөтүү (таблица, байкоо формасы, сөздүк);
3. Маалыматтарды чогултуу (булактар менен иштөө, энциклопедиялар, байкоолор, китепканада иштөө, интернет);
4. Коомчулук менен иштөө (адистер — китепканачы, дарыгер, соцпедагог, ата-энелер);
5. Продуктунун презентациясы (план, дизайн, презентация, акция ж.б.);
6. Рефлексия жана баалоо.

Англис тили сабактарында ар кандай долбоорлорду ишке ашырууга болот: изилдөө, чыгармачылык, инженердик-конструкторлук, социалдык. Долбоорду ишке ашырууда окуучулардын кандай тил жана кептик жөндөмдөрүн өнүктүрөөрүн эске алуу керек. Ошентип, англис тили сабактарында төмөнкү долбоорлор сунушталышы мүмкүн:

(1-таблица)

Көпчүлүк учурда мугалим долбоорду жетектейт, теманы тандайт, команданы өзү түзөт. Бул ыкма окуучуларды демотивациялайт жана долбоор мугалимдин тапшырмаларын аткарууга айланат. Долбоордук окутуу өз натыйжаларына жетүү үчүн төмөнкү шарттар
зарыл:

1. Окуучулар менен бирге теманы/маселени түзүү, б.а. алар билүүгө кызыкдар болушу үчүн суроо берүү, анткени жаш курагына жараша маселе ар кандай болот.
2. Долбоордук топтор окуучулардын тандоосу боюнча түзүлөт. Бир долбоордогу темалар ар кандай болушу мүмкүн. Мисалы, 1-топ китептердин жанрларын, 2-топ китептердин басылышын изилдесе, 3-топ окуучулардын жазган кыскача аңгемелерин камтыган китепчени түзөт.
3. Окуучулар ролдорду бөлүштүрүшөт, бул баарына катышууга мүмкүнчүлүк берет. Мисалы, дизайнер – буюмдун дизайнын иштеп чыгат; 2 инженер продукт эмнеден жана кантип жасалаарын эсептеп чыгат, конструкциялайт; бухгалтер чыгымдарды эсептейт; презентатор продукт жөнүндө айтып берет.
4. Ар бир катышуучу долбоорго салым кошушу керек. Долбоордогу ролдор максатка жараша өзгөрүшү мүмкүн.

Долбоордук ишти аткарууда окуучуларга мазмуну, ошондой эле тил боюнча колдоо көрсөтүү зарыл. Мугалим окуучуларга жаңы сөздөрдү толтуруу, жазуу жана түшүндүрүү үчүн таблица бере алат. (2-таблица)

Билим берүүнүн натыйжасы продукцияны баалоодон баалуу, башкача айтканда, окуу процесси өзү маанилүү.Ошентсе да, долбоордун аткарылышы үчүн баа коюлушу мүмкүн. Долбоор маселени чечүүгө, мазмунду изилдөөгө, байланышты өнүктүрүүгө, маалымат менен иштөө жөндөмүнө багытталган. Максаттарга жараша, баалоо критерийлери түзүлүшү мүмкүн. (3-таблица)

Англис тили сабактарында долбоордук окутууну колдонуу окуучулардын дүйнө таанымын кеңейтет, лексиканы байытат, сынчыл жана креативдүү ой жүгүртүүнү өнүктүрөт, практикалык иш-аракеттер аркылуу коммуникация көндүмдөрүн, кызыккан маселени изилдөөгө, көйгөйлөрдү чечүүгө багытталган кызматташуу көндүмдөрүн калыптандырат. Ошентип, долбоордук окутуу предметтик билимди гана эмес: англис тилинде сүйлөө, угуу, жазуу жөндөмүн гана эмес, ошондой эле мектептеги жалпы билим берүүнүн мамлекеттик стандартынын негизги компетенттүүлүктөрүн калыптандырат.

Саат бөлүштүрүү

2023-2024-окуу жылына карата Базистик окуу планына ылайык, англис тили мугалимдери сааттык жүктөмдөргө көңүл бурушу керек. Окутуу кыргыз/ орус тилдеринде жүргүзүлгөн мектептерде 5-класста – жумасына 3 саат, 6-класста – 2 саат, 7-класста – 2 саат. Калган класстарда сааттык жүк өзгөргөн жок (2 сааттан). (4-таблица)

Окутуу өзбек / тажик тилдеринде жүргүзүлгөн мектептерде сааттар төмөнкүдөй бөлүштүрүлдү: (5-таблица)

Кошумча ресурстар:

— https://www.prodigygame.com/main-en/blog/project-based-learning/ — Project based learning examples;

— ps://en.islcollective.com — Сабактын пландары жана иш баракчалары каалаган темада жана каалаган деңгээлде, материалдарды жүктөп алып, аларды өзгөртө аласыз жана дароо басып чыгарсаңыз болот;

— http://www.britishcouncil.org/ru/russia-english-teaching-online-resources.htm – мугалимдер үчүн online-ресурс, анын ичинде окуу материалдары, макалалар, дискуссиялар, башкы авторлордун басылмалары;

— http://www.britishcouncil.org/learning-teaching.htm – тил иш-аракеттеринин бардык түрлөрүн практикалоо үчүн сабак пландарын жана тапшырмаларды камтыган англис тилиндеги ресурс;

— http://www.onestopenglish.com/ — бардык деңгээлдеги окуучулар менен иштеген мугалимдер үчүн ресурс;

— www.starfall.com – англис тилин үйрөнө баштаган бөбөктөр үчүн булак;

— www.autoenglish.org – басып чыгаруу мүмкүнчүлүгү менен онлайн материалдар;

— www.gogolovesenglish.com – ресурс окуучуларды алфавит менен тааныштырат;

— www.bbc.co.uk/schools/starship/english – ар түрдүү үндүү оюндар.

Талкуулоо үчүн сунушталган темалар

Август кеңешмесинин натыйжалуулугу максатында англис тили мугалимдерине англис/ чет тилин окутуунун абалы жана натыйжалары жөнүндө семинарларды, тегерек столдорду, презентацияларды/ачык баяндамаларды өткөрүү жана талкуулоо үчүн төмөнкү актуалдуу суроолор сунушталат:

1. Англис тили сабактарында долбоордук окутуу;
2. Англис тили боюнча ийрим;
3. Чет тилин тереңдетип үйрөнүү программалары;
4. Окуучулардын окуу жөндөмүн өнүктүрүү;
5. Чет тил сабактарында угуу/ сүйлөө стратегиялары;
6. Жазуу боюнча семинар;
7. Англис тили сабагында;
8. Чет тил сабактарында инклюзивдик билим берүү принциптерин ишке ашыруу;
9. Олимпиаданын англис тили боюнча талаптары;
10. Санариптик билим берүү ресурстары;
11. Чет тилин окутууда онлайн куралдар.

1-таблица. Долбоорлордун болжолдуу темалары

Эскертүү: долбоорлордун темаларынын толук тизмеси КББАнын сайтында берилген.

2-таблица. Долбоордун күндөлүгү

3-таблица. Баалоо критерийлери

4-таблица.

5-таблица.