ОКУУЧУНУН ЖАН ДҮЙНӨСҮН АЧКАН БҮАЙША НАЗАРБЕКОВА

Бишкек шаарындагы №96 мектептин башталгыч классынын мугалими Бүайша Назарбекова заман менен арымдаш мугалим. Ал ар бир сабагын изденүү менен өтөт.  Мугалимдер үчүн жазган «Тамга (тыбыш) жана муундар» усулдук колдонмонун автору.

Тамгаларды билбеген балдарды эки айда шар окуткан мугалим

Быйыл неберем 1-класска кирет. Тамгаларды тааныйт, орус тилинде муундап окуй баштады. Бирок кыргыз тилинде окуганда кыйналган үчүн кесиптешим Алымжан Алибеков Бүайша абдан күчтүү мугалим деп айтканын эстеп, аны менен байланышсам, “макул, эже окутуп берем” деди. Бүайша менен болжошкон жерден жолугуп, неберемди ал өзү түзгөн таблицасы менен окута баштады. Экинчи күнү эле жылыштар боло баштаганын байкадым. Үч-төрт күндөн кийин акцент менен окуп жаткан неберем тамгаларды таза айтып калганына кубандым. Көрсө, Бүайша бала бакчага барбаган, “А” деген арипти тааныбаган Дордойдогу балдарды эки айдын аралыгында эле шар окутуп коет экен. Дагы бир байкаганым, балага өтө акырын сүйлөп, урушпай, жемелебей, улам-улам тажабай кайталатып, үйрөнгөнүн түз эле кагазга жаздырып, сабаттуу жат жазууга да үйрөтүп кеткени кубандырды. Аттиң ай, бащталгыч класстын мугалимдеринин баары эле ушундай болсо деп тилек кылып койдум. Аны менен баарлашканда анын чыгармачылык менен изденип иштегени, балдарды жанындай көрөөрүн, улунуп-жулунбаганы, ток пейилдиги нукура МУГАЛИМ экенинен кабар берип турду. Албетте, мындай мугалимдер саналуу гана. Болгону мындай тажрыйбалуу мугалимдерден жаштар сабак алуусу керек.

— Ата Мекенибиз эгемендүүлүккө ээ болгондон кийин өлкөдөгү көптөгөн жаңылануулар менен кошо эле билим берүү системасы да өзгөрүлүп, жаңы программалар иштелип чыккан. Балдарга билим берүүнүн стандарттары аркылуу предмерттер аралык стандарттарды күчөтүү максаттары турат. Андыктан өтүлө турган темаларга кошумча материалдарды киргизүү менен башталгыч класстарына Алиппе сабагы менен Математика сабагын бири-бирине байланыштырып өтүүгө көңүл бурулду. Маселен, партага жаңы олтурган балага Алиппе сабагын сүрөттөр аркылуу түшүндүрүп, ал эми Математика сабагында буюмдарды сөз аркылуу атоо менен алардын санын түшүндүрүү жеткиликтүү болот деп ойлойм. Анткени сабак бир гана тема менен байланышкан учурда өтүлүп жаткан сабактын максатына жетиш үчүн да бир нече маалыматка ээ болуп, практикалык түрдө пайда болгон көйгөйлөрдү чече билүү маселеси турат. Ошондуктан сабакта окуутунун ыкмаларын, формаларын жана көрсөтмөлөрүн туура колдонгондо гана сабактын сапаты жогорулап компетенттүүлүккө ээ болот. «Мугалимдин жан дүйнөсү — окуучунун жан дүйнөсүн ачып, ага билимдин көөнөрбөс ыйык кутун — турмушта жана адамды сүйүүнүн, адам болуунун ыйык кутун кондуруп, аны бекем түнөк алдырса, ар бир сабакта сөзү менен улам бекемдеп олтурса», — деп балдар жазуучусу жана илимпоз Сулайман Рыспаев белгилегендей, мугалим ар тараптуу билимге ээ жана талыкпаган мээнеткеч, сөзмөр да болуусу шарт. Себеби сөз — улуу тарбиячы, акылман насаатчы, мыкты окутуучу. Сөз — бардык нерселердин башаты, ал адамзаттын келечеги, мугалимдер менен окуучулардын ортосундагы касиеттүү көпүрө. Андыктан мугалимдин сабак учурунда ар бир айткан сөзү окуучуларынын эсине сакталып калгандай ары түшүнүктүү, ары элестүү болуусу шарт, — дейт Бүайша Назарбекова.

«Тамга (тыбыш) жана муундар» мугалимдер үчүн усулдук колдонмо

 Мугалимдин айтуусуна караганда, «Тамга (тыбыш) жана муундар» таблицанын мазмуну жана түзүлүшү  Билим берүү жана илим министрлиги тарабынан сунушталып, билим берүүнүн стандартына ылайык бекитилген Базистик окуу планынын негизинде иштелген.

— Таблица башталгыч класстардагы окуучуларга тыбыштарды жана тамгаларды айырмалап билүүсүнө өбөлгө болуп, логикалык ойлоосун өстүрөт, муун түзүүсүнө жана шар окууга үйрөтөт. Ошондой эле үндүү жана үнсүз тыбыштардын бөлүнүшүн, каткалаң жана жумшак үнсүздөрдүн айырмаларын тамгалардын түстөрү боюнча таанып билүүсүнө шарт түзөт. Таблица 1-, 2-класстардын окуучуларынын жаш өзгөчөлүктөрүн эске алуу менен иштелип чыгарылды. Таблицадан алфавиттеги тамгалар тигинен жана туурасынан орун алып, алардын кесилишинде муундар пайда болот. Ал чарчынын ичине жазылган, — дейт Бүайша Назарбекова.

Аталган таблица үндүү жана үнсүз тамгалардын бөлүнүштөрүнөн турат. Үнсүз тыбыштар жумшак жана каткалаң үнсүз, түгөйлүү жана түгөйсүз болуп бөлүнөт. Үндүү тыбыштар кыска жана созулма, ичке жана жоон болуп бөлүнүп жазылган. Үндүү жана үнсүз тамгалардан муундар түзүлгөн. Башталгыч класстарда балдарды муундап (тамгаларды бири-бирине кошуп) окууга үйрөтүү абдан көйгөйлүү маселелердин бири болуп саналат эмеспи. Анткени бала үнсүз тыбышты айтып жатканда, ага үндүү тыбышты кошот. Мисалы, «б», «т» тыбыштарын бала «бы», «ты» деп окуйт да, мындагы ашыкча үндүү тыбыштар баланы адаштырат. Алсак, «бала» деген сөздө төрт тыбыш бар болсо, ал «бы-а-лы-а» болот. Мына ушунун айынан тамгаларды кошуп, сөздү бүтүндөй окуу кыйынга турат. Ошондуктан башталгыч класстарда тамгалап окууга тыюу салынат. «Тамга, тыбыш жана муундар» таблицасы мына ушул көйгөй маселесин натыйжалуу чечүүгө арналган.

Муундар тамгаларды кошуп окуганга, тыбыштарды кошуп айтканга мүмкүнчүлүк түзүп, «ашыкча» тыбышты жок кылат. Баланын акырындык менен шар окуусуна шарт түзөт. Муундар менен такай алектенген бала шар окуганга көнүгөт.

— Алиппе сабагында таблицаны колдонгондо, ар темадан жаңы тыбыш өтүп жатканда тамганы көрүп, оозеки санап, математика сабагы менен байланышат. Эки тыбышты бириктирип өтүү менен муундарды окушат. Көрүү сезими, эске тутуму өнүгөт. Маани берүүчү муундар, маани бербөөчү муундар машыктыруучу катары окулат. Үндүү, үнсүз тамгалар түстөр аркылуу айырмаланат. Түрдүү (ачык, жабык) муундарды жана жөндөмө мүчөлөрдү жаратат. Таблицаны математика сабагында кошуу, кемитүү амалдарын колдонуп, мисал, маселе түзүүгө да болот. Балдардын логикалык ойлоосун өстүрүп, тапкычтыкка үйрөтөт. Өтүлгөн материалды түшүнүп, өз алдынча бышыктоого жана кайталоого жардам берет. Сүрөттүү кластер аркылуу чыгармачылык ишмердигин, жеке жана топтордо иштөөсүн күчөтөт, — дейт мугалим.

Таблица сабактын максатына жетиш үчүн бир нече маалыматка ээ болуп, практикалык түрдө пайда болгон көйгөйлөрдү чечет. Ошондуктан сабакта окутуунун ыкмаларын, формаларын жана көрсөтмөлөрүн туура колдонгондо гана билим берүү сапаты жогорулап, компетенттүүлүккө ээ болот.

Окуучунун деңгээлин кантип аныктоого болот?

Мында мугалим окуучуну деңгээлге бөлбөйт. Ар бир окуучу окууда, сабаттуу жазууда түшүнүү деңгээлин өзү аныктайт. Бул учурда мугалим жөнөкөйдөн татаалга карай тапшырма берип жооп алат. Начар билген окуучуну кемсинтип, төмөн баалоого болбойт. Бул учурда да таблица жардамга келет.  Мисалы:

– Карачы кандай сонун тамгалар?

– Кайсы тамганы билесиң?

– Кайсы муунду окуй аласың? Окуп көрчү ж.б.

Окуучу өзү билген муундарды окуп бере алат.

— Таблица кошумча окуу жана көрсөтмө курал. Таблицаны окутуу – бул мугалимдин чыгармачылыгы жана ошондой эле көңүл буруп окутуу керек. 1-класска келген окуучуларга өтүүдөн мурда ата-энелерге сабак өтүлөт. Анткени  ата-эне түшүнсө, окуучу да муунду тез өздөштүрөт. Тамгалап окутканда этият болуу керек. Тамгалап окуган бала кеч шар окуганга жетишет. Ошондуктан «Тамга (тыбыш) таблицасын» колдонуп шар окууга жетишүү керек, — дейт мыкты мугалим.

Касиет ЮСУПОВА, кесиптеши:

— Башталгыч класстарда окуучуларды муундап шар окутууда Назарбекова Бүайшанын Дүйнөлүк проекте жеңген «Тамга (тыбыш) жана муундар» таблицасын беш жылдан бери сабакта колдоном. Бул таблица балдар үчүн түшүнүктүү, аябай ыңгайлуу түзүлгөн. Тамганы тез үйрөнүп, муунга бат түшүп, шар окууга көнүшөт. Жат жазууну туура, так жазууга көнүгөт.  Тамгаларды санап, математика сабагына сандарды ирээти менен саноо аркылуу муундарды окуган кезде маселе түзгөнгө ыңгайлуу. Бул таблица муундардан баштап окутуп, 2-класста кыргыз тилин өтүп жатканда ачык, жабык, туюк муун темалары  окуучунун эске тутуусуна, шар окуусуна жардам бере алат. Сүрөттүү текст түзүүдө да ушу таблицаны колдондум. Кесиптешим Назарбекова Бүайша эжейдин ишине ийгилик, чыгармачылык жетишкендиктерди каалаймын.

 Сөз соңу

“Билим башаты – башталгыч класс” деп бекеринен айтылбаса керек. Анткени билим уянын ак босогосун биринчи жолу аттаган балага мугалим күндөй нурун чачып,  сүйүүсүн тартуулап, мажүрүм талдын шактарындай ийилип, мээримин төгүп, канаты менен калкалайт эмеспи. Анткени ата-энесинен кучагынан чыккан оюнкараак балдарды ийге келтирүү кыйынга турат. 30 баланы эмес үйдөгү үч балага алыбыз жетпей калган учурлар болот. Андыктан ары татаал, ары сыймыктуу, ары түйшүктүү, ары ардактуу кесип ээлерине ар убакта ТААЗИМ кылып туруу ар бирибиздин парзыбыз. Балдар периштедей, ак барактай  таптаза, суудай тунук, аруу жана чынчыл болот. Мына ушундай балдарга чын ниети менен  билим фундаментин бекем түптөгөн Бүйаша Назарбековадай мугалимдер арбын болсун! Анткени мугалимдер гана келечекте жаштарга  кесип тандоосуна өбөлгө түзүп, мыкты инсан болуп, даңгыраган жолду тандоосуна өбөлгө болушат.

Гүлнара АЛЫБАЕВА, “Кут Билим”