“МУГАЛИМДЕР Насилинде ӨТӨ СЕЗИМТАЛ, АК ПЕЙИЛ БОЛУШУ КЕРЕК”

Бермет АЛЫМБАЕВА, КББАнын Тарбия, социалдаштыруу жана мектептен сырткары кошумча билим берүү лабораториясынын башчысы: «Мугалимдик кесип да чыгармачыл мамилени талап кылган, тубаса шык-жөндөмдү, көкүрөктө өңсөөнү сураткан кесип өкенин түшүндүм. Нечен бир темир канат балдарды окутуп, тарбиялап, аларды уядан гана учурбастан, жаш мугалимдерге насаатчы катары өз жардамымды аябадым. Азыркы учурда советтик доорго караганда мугалимдер өтө сезимтал, ак пейил болушу керек. Өмне дегенде, биз алыста жүргөн ата-өнесин сагынган балдарды, ата-өнеси ажырашкандарды, жашоосу кыйыныраак балдарды окутабыз».

Кыргыз билим берүү академиясынын Тарбия, социалдаштыруу жана мектептен сырткары кошумча билим берүү лабораториясынын башчысы, өмүрүн чыгармачылыкка, жүрөгүн өлге арнаган педагог, белгилүү жазуучу, акын Бермет Алымбаева кесиптешим агартуу тармагында узак жылдардан бери иштеп келе жатат. Кечөө жакында Бермет өкөөбүз маек куруп отурдук. Өзүнүн педагогдук ишинде байкагандарын айтып, коомдогу өзгөрүүлөргө токтолду. Балдарды тарбиялоодогу кетип жаткан мүчүлүштүктөр туурасында өз оюн, көз карашын билдирди. Маектешимдин сезимталдыгына ыраазы болдум.

– Бермет Бекешовна, Союз тараган соң өлдин көпчүлүгү чет өлкөлөргө кетишпедиби. Сизде дагы бир кезде мугалимдик кесибиңизди таштайын деген ой болду беле?

– Мугалимдик кесипти таштоо ойдо да болгон жок. Ооба, бул кесип түйшүктүү дечи, бирок ошончолук ардактуу дагы. Ким кесибин сүйсө, демек ошондон ыракат алат. Мугалим – чырпыктан чынар өстүрөт. Маданий очокторду, жада калса соода түйүндөрдү да кара кулпу кайтарып калган учурлар көп болбодубу. Бирок ошондо да мектептер жабылып калган учур болгон жок. Бул мугалимдердин, билим берүү тармагынын көшөргөн көкжал өмгеги, өрдиги өмеспи. Ошондон улам мугалимдик кесип өзгөчө ардактуу, ыйык кесип өкенин айткым келет. Мугалимдер Кыргызстандын келечек тагдырын чече турган билимдүү, рухий жан-дүйнөсү терең жана атуулдук сезими күчтүү жаштарды тарбиялап, билим берип жатат. Мен дагы түйшүгүнө карабай ушул тармакта көп жылдардан бери өмгектенип келем. Мектепте да бир топ жыл иштептирмин. Көп жылдык ишимде окуучуларымдын арасында не бир жөнтөктөрү, не бир тентектери болду. Аябай ишенген, үмүттөнгөн көө бир мыкты окуучуларымдан өч нерсе чыкпады, ал өми тентектерден мыкты, билимдүү, адамгерчиликтүү инсандар чыкты. Көрсө, турмуштун окуусу менен тарбиясы такыр бөлөк тура. Адамды тарбиялоо өтө татаал. Акылман Томас Манн: “Адам периште менен жырткычтын ортосунда жашайт. Жырткыч болору же периште болору тарбиядан” — деп айткан. Тилекке каршы, көө бир ата-өнелер, мугалимдер баланы өтө мактап жиберет, же мугалимдер окуучуларга жакшы-начар деп баа берүүсү тарбиянын тескери өкенинен кабар берет. Демек, окуучуну да, мугалимди да сортко бөлүү педагогикалык өрежеге туура келбейт. Чехов айткандай: “Мугалим артист да, художник да болуш керек”. Демек, мугалимде көп сыр, көп ойчулдук өкүм сүрөт. Көө бирлер “Мугалимдин иши да ишпи?” дегендерге гений артист дагы даяр сценарийсиз, текстсиз роль ойной албайт. Ал өми мугалим болсо жазылбаган сценарийсиз, өч ким ойлой өлек текстсиз, кагазга түшүрүлбөгөн нотасыз, өз ролун мыкты аткарып берет. Өмүрүңүздөгү өң негизги нерсе деп өмнени өсептейсиз деген суроого Сухомлинский: “Балдарды жанымдай жакшы көрөм” – деген өкен. Анын сыңары мугалим баланы канча сүйсө, ошончо мугалимдик баркын сактай алат. Чынында билген адамга өтө оор кесип.

– Окуучуларды тарбиялап, билим берүүдө өмнелерди байкадыңыз? Биздин окуучулук мезгилибиз менен айырмасы барбы?

– Азыркы учурда көө бир жаштар бул жакпайт, тиги жакпайт деп алдына келген ырыскысын түртөт. Ал өми биздин окуучулук куракта апабыз берген он тыйынга да сүйүнүп бир нерсе алып жөөр өлек, ал өми студенттик кезде болсо стипендия алгыча акчабыз калбай калып, суу ичип сабакка барган күндөр деле болгон. Ошондон улам окуучуларыма акчанын кулу болбой, акылдын кулу болгула деп тарбиялаганга аракет кылдым.

Дүйнөгө баёо караган, мектеп босогосун жаңы аттаган жаш адамдын өмүрүндө мугалимдин орду жана ролу өзгөчө бараандуу. Мугалим сабактын ар түрдүү формаларын колдоно билиши керек. Көө бир балдарды “жөндөмүң жок”, “өч нерсе билбейсиң” деп басынтып тилдеген туура өмес. Табиятынан жөндөмсүз бала жок. Мугалим ар бир баланын дүйнөсүнө үңүлүп, ар жактан өсө өлек чөптүн шуудурун, уча өлек канаттын күүсүн уга билиш парз. “Жерде жаткан жумуртка асмандан учкан куш болор, жаман кушту табын тапса шумкар болор” деген өлдик философия бар. Философ Декарт мындай деген улуу ойду айткан: “Мен шектенип жатам, демек, ойлонуп жатам, а өгер мен ойлонуп жатсам, демек, жашап жатканым ошол”. Мунун сыңарындай, өгер окуучу мугалимдин көмөгү менен класста шектенип, ойлонуп чындыкты издеп жатса, анда окуучунун жашап жаткандыгы ошол.

– Мугалимдин коомдогу кадыр-баркына токтоло кетсеңиз?

– Бир кезекте биз мугалимдин айткан ар бир сөзүн, кылган кыймыл-аракетин абдан баалачубуз. Мугалимдин сөзү өки болчу өмес. Окуучу менен мугалимдин ортосунда болгон сый-урмат абдан жогору турчу. Ал учурда темирдей бекем тартиптин, адамгерчиликтин, намыстуулуктун, абийирдүүлүктүн натыйжасында окуучулар тартиптүү, билимге умтулган, коомду сыйлаган, өң негизгиси бардыгынан да намысты жогору туткан балдар болгон. Окуучу өч убакта мугалимге өйдө карап сүйлөй алчу өмес. Ал тургай алыста келе жаткан агай-өжейлерибизди көргөндө айбыгып, бул өмне сабактан кийин көчөдө жүрөт деп айтпасын деп кирерге жер таппай калаар өлек. Бул биздин мугалимдерибизди сыйлагандыгыбызды, алардан ийменгенибизди билгизет. Демек, совет учурунда бардыгынан ыйман, уят, намыс күчтүү болсо керек. Азыркы муун үчүн адамгерчиликтин, уяттуулуктун баркы тыйынчалык дагы болбой калды. Ыйман, ариет күн санап жоголууда. Балалык кезде бирөөнү алдаба, жалган сүйлөбө, бирөөнүн буюмуна көз артпа, бирөө менен урушпа, шылдыңдаба, напсиңди тый, аманатка кыянат кылба,  керсейбе, бой көтөрбө деп түбү чексиз тарбиялык мааниси терең сөздөрдү жан дүйнөбүзгө мугалимдер сиңирчү, биз туура кабыл алчубуз, турмушка туу тутканбыз.

Учурда, мугалим менен окуучу тең тайлашып жашап жаткан мезгил. Маалыматтын өнүккөңдүгүнө байланыштуу көпчүлүк окуучу мугалимдин сөзүн уккусу келбейт. Ар тараптан келген маалыматты кабыл алып, ошонун негизинде гана жашайт. Ошондуктан алар үчүн оозеки кеп, турмуштук тажрыйба жокко чыгып калууда. Өзүлөрү аракет кылып, башка нерсени кабыл алып издегенге умтулушат. Жылдан-жылга окутууга жана тарбиялоого болгон талаптар да өзгөрүп жатат. Азыркы биз жашап жаткан кылым маалымат булактары өнүккөн, ойго келбес илимий ачылыштардын, космостук нукта даярдалган жаңы технологиялардын, заманбап өнүгүүнүн кылымы өкендиги белгилүү.

– Кыргыз Республикасынын Билим берүү жана илим министрлигинин Республикалык педагогикалык кызматкерлердин квалификациясын жогорулатуу жана кайра даярдоо институтунда мугалимдерге сабак берип келдиңиз? Ал жөнүндө учкай сөз кылсаңыз?

– Республикалык педагогикалык кызматкерлердин квалификациясын жогорулатуу институтунда мугалимдерге орус тилинин методикасынан сабак бердим. Мугалим үчүн жеңил-желпи өчтеке жок. Ар бир учур, ар бир саат чоң жоопкерчиликти талап кылат. Деги өле, адамды-адам кылып тарбиялап өстүрүүнүн өзү өле кыйын кырдаалды жаратат өмеспи. Билим берүү академиясында ага окутуучу, жетектөөчү илимий кызматкер, азыр Тарбия лабораториясынын башчысы болуп иштеп келе жатам. Ушул жылдар аралыгында илимий кызматкерликти көп жылдык тажрыйбама айкалыштыра алдым деп ойлойм. Анткени өзүмдүн мектепте иштеген тажрыйбамды колдонуп, мугалимдер үчүн отузга жакын илимий усулдук колдонмолорду түзүп, 70тен ашык илимий-теориялык макалалардын автору болдум.

– Азыркы жаштар туурасында оюңуз кандай? Сизди өмнелер өкүндүрөт?

– Мугалимдер окуучуларды мектепте мекенчилдикке көбүрөөк үндөшсө дөөр өлем. Чынында жашоодо турмуштан адашкандар, өз бакытын түзө албагандар көбөйдү. Өх, ошол 60-70-жылдардагы жаштардын таалим-тарбиясы укмуш тура. Кыргыз өли өзелтеден өле тарбияга зор көңүл бөлүп, ар-намысты, өлге ак кызмат кылууну туу тутуп, жаш муундар чоңдордун сөзүнө капа болбой, туура кабыл алып, улуу муундун уюткулуу сөздөрү, үрп-адатындагы каада-салты, нускалуу таасирлери менен тарбияланып келген өкенбиз. Өлдеги ошол көсөмдүк көрөңгө кыргыздын ушунча кылым улут болуп уланып келишине өзүнүн өзөктүү таасирин тийгизген. Өми болсо өлибиз өчен кылым өңсеген өз өркиндигин колуна алганда, жумурай-журттун ниет-пейили кетип, жүрөк өйүткөн өкүнүчтөр арбып баратканы ар бир адамды ойго салбай койбойт. Адамдын жүрүш-турушу ким өкендигин далилдей турган күзгү өмеспи. “Кыз өнеден көрмөйүнчө үгүт албас, уул атадан көрмөйүнчө супра жайбас”. Тигил же бул баланын нарктуу же наадандык жоругуна күбө болгондор: “Бул кимдин баласы болду өкен?” — деп илгери ата-тегин сурашчу. “Атаңа, апаңа ыракмат” же “Атаң менен апаңа наалат” — деп балага болгон ыраазычылык менен нааразычылыкты багыштаган.

Бүгүн мектепке билим өле өмес, илим да керек болуп турат. Себеби билим өмгекти, илим өнөрдү талап кылат. Алган билимди колдоно билүү, анын сырларын ача билүү өтө маанилүү. Баланы бир нерсени билип алууга өмес, илип алууга үйрөтүү керек. Өгер бала илип алса кызыгат, кызыкса түшүнөт, түшүнсө унутпайт, колдонот. Ал өми жөн гана билип алса – унутат. Баланы морал окуп өмес, андан миң өсе кымбат, баалуу нерсе – адамдык мамиле, адамдык сезим, мөөрим менен тарбиялаш керек. Бала, баарынан мурда, өзүн сүйүп турган адамдын жылуулугун сезиш керек өкен.

Маалымат агымы дагы балдардын тарбиясына чоң таасирин тийгизүүдө. Азыр балдардын бардыгы кол телефон, интернет же болбосо телевизор менен алаксыйт. Ал өми телекөрсөтүүлөрдө болсо өзүң билгендей балдарга, жаштарга арналган атайын берүүлөр өтө аз. Көбүнчө уруш-талаш, бирин-бири өлтүрүү, кыйноо жана башка негативдүү чет өлкөлүк тасмалар берилет. Ошондуктан жаш өспүрүмдөрдүн идеалдары такыр башка болуп калды. Тилекке каршы, көпчүлүк балдарыбыз үчүн тарбиянын очогу үй-бүлө өмес, чөйрө көп таасир берип жатат. Ал өми чөйрө өмнеге үйрөтүп жатат? Албетте, кылмыштуулукка. Еврейлер 40 жашына чейин балдарын жалаң билим алыш керек, андан кийин ошол алган билимиң өлине кызмат кылат дешет. Бизде болсо тескерисинче окууну бүткөндөн кийин өле көп акча таап, акыркы үлгүдөгү автоунаа минип, чалкалап ресторанда отурганды идеал катары карап калышты. Азыркы балдарыбыздын өң башкы катасы өмнеде? Бул негизинен алардын өмес, өнелеринин катасы. Жыйырма алты жылдын ичинде балдарды тарбиялоо маданиятына такыр көңүл бөлүнбөй калды.

– Чыгармачылыгыңызда кандай ийгиликтерге жетиштиңиз?

– 1998-жылы “Жылдыз жанган көл кечи” аттуу ыр жыйнагым жарыкка чыгар замат обончу, композиторлордун бүйүрүн кызытып, бир топ ырларыма обондор жаралды жана ырларым “Алтын фондго” жазылып алынды. 2003-жылы “Асылым, арманым, махабатым” повести жазылды. 2003-жылы “Өмүр закымдары”, ал өми 2004-жылы “Канат менен Зарина” повестим орус тилине которулган. 2004-жылы “Тагдырга таазим” аттуу романым, 2006-жылы “Бийиктик” басмасынан “Ким тосот менин жолумду” аттуу повестим, 2008-жылы “Өлестүү издер” повестим, 2010-жылы “Үшүк алган сезимдер” романым, 2011-жылы “Чач тумар” романым, 2013-жылы “Мечты сбываются” аттуу повестим, 2015-жылы ”Турмуш агымдары” романым жарык көрдү. 2017-жылы ““Манжылы-Ата мазар баяны” даректүү аңгемем чыкты. Прозалык чыгармаларымда аруу махабатты, чиеленишкен тагдырларды, жаратылыш темасын, Ата Журтту сүйүүнү даңазаладым.

– Үй-бүлөңүзгө кыскача токтоло кетсеңиз?

– “Өйдөдө – өбөк, ылдыйда – жөлөк” болгон түгөйүм Сыдык өкөөбүз өки уулду, үч кызды тарбиялап өрезеге жеткирдик. Он төрт баланын бактылуу чоң өнеси, чоң атасы, таятасы, таенеси болдук. Балдарыбыздын баары менин жолумду жолдоп, мугалимдик кесипти тандашты.

Бүсара БЕЙШЕНБАЕВА, КББАнын Тарбия, социалдаштыруу жана мектептен сырткары кошумча билим берүү лабораториясынын ага илимий кызматкери