ТААЛИМ САБАК

Бишкек шаарындагы Улуттук  инновациялык технологиялар мектеп-лицейинин башталгыч класстар мугалими Гүлүмкан Асанкадырованын ар бир сабагын ак пейил балдар чыдамсыздык менен күтүшөт. Эжейдин  бул күнкү 3 -«д» класстагы  Адабий окуу предметинен бөлүм боюнча кайталоо сабагы да балдар үчүн  ары таасирдүү, ары пайдалуу болду.

Сабак улуу жазуучу Чыңгыз Айтматовго арналган ыр саптары менен башталды.

 — Балдар, 12-декабрда классыбызда Айтматовдун туулган күнүн белгиледик. Ошондогу ырлардан айтып өтсөңөр,- деди мугалим.

— Анда мен айтып берейин? – деди Алберт.

— Анда Албертти угалы, балдар!

Алберт:

Биздин Чыңгыз калеминен тамат бал,

Дүйнё элинин баарына жагат ал.

Ар бир жазган чыгармасы туу болуп

Адамзатка чырак болуп жанат ал.

— Рахмат, Алберт!  Сен да Айтматовдой кыргыздын атын чыгарган жаштардан бол! Бүгүнкү сабакта “Бабалардан калган сёз” бөлүмүн бышыктайбыз. Карлыгач, үйгө кандай тапшырма берилди эле?

—  Үйгө  макал-лакаптарды, жаңылмачтарды жана табышмактарды таап келүү берилген.

—  Баарыңар тапшырманы жакшы аткарып келипсиңер.  Китепчелердин  баарын мында илип койдук.  Арууке, китепчелерди жасап жатканда эмнелерди үйрөндүң?

— Мен ата-бабалардан калган макалдарды үйрөндүм.

— Азаматсың! А сенчи Дөөлөт?

— Мен болсо көп табышмактарды билип алдым.

— Азаматсың!  Кыял, сен эмнени үйрөндүң?

— Мен жаңылмачтарды бат айтканды үйрөндүм.

— Эң сонун! Жаңылмачтар да абдан керек. Ошондойбу, балдар?

— Ооба, эжей!

— Анда үч топко бөлүнүп алсак!

Окуучулар өз топторуна ат коюшту.

— Биз тобубузду «Булбулдар» деп атадык, — деди Анелия.

-Эмне үчүн?

— Сүйлөгөндө булбулдай уккулуктуу сүйлөшүбүз керек!

— Мыкты жооп болду, Анелия! Олтурагой! Эми башка топторду да угалы!

— Биздин топту «Тулпарлар» деп атадык. Анткени тулпар – аттын күлүгү, — деди Нурзада.

— Туура ат коюпсуңар, Нурзада! А силердики  кандай аталат?

— Биздин топтун аты – «Шумкарлар». Шумкарлар бийик учуп, ыраакты көрүшөт, — деп жооп берди үчүнчү топтон Чынара.

— Балдар, эми ойлонуп жооп берсеңер. Ата-бабалардан бизге дагы эмнелер мураска калган? Кана, Элхан айтагой!

— Башыбыздагы ак калпак мураска калган.

— Дагы?

— Улуттук оюндар мурас болуп калган.

— Кайсы улуттук оюндарды билесиңер?

— Тогуз коргоол, аркан тартышмай, чүкө атмай, ат чабыш, кыз куумай…

— Эми Алтынайды угалы!

—  Боз үй, комуз мурас болуп калган.

— Азаматсың, Алтынай! Чындыгында кыргызды ак калпаксыз,  боз үйсүз жана үч кыл комузсуз элестетүүгө болбойт!   Кыздардвн аткаруусунда күү укпайлыбы, балдар!

— Угалы, эжей! – дешти ак жүрөк балдар.

Улуттук кийим кийишкен Нурзада, Малика жана Чынара  комузда “Алтын балалык» күүсүн аткарып беришти.

— Азаматсыңар, кыздар! Өркөнүңөр өссүн!  Балдар, азыр «Манас» эпосубуз боюнча билгенибизди бышыктап алсак, — деп Гүлүмкан эжей  окуучуларга эпос боюнча суроолорду узатты.

— Айткылачы, Манас ким болгон?

— Манас «үзүлгөндү улаган, чачылганды жыйнаган» журт атасы, айкөл, баатыр болгон.

— Манас төрөлгөндө кандай эле?

— 15 жаштагы баладай көрүнгөн.

— Ак элечек байбичелер орочуга оройлу десе, орочуга батпаган.

— Манастын атасы Жакыптын  кандай арманы бар эле?

— Балалуу болсом деген арманы бар эле.

— Атасы түшүндё эмнени көрдү?

— Түшүндө  укмуштуу алгыр кушту кармап алат.Түшүн жоорутса, «уулдуу болосуң» дешет.

— Баракелде, балдар! Айткылачы,  «Манас» эпосунан кайсы окуялар эсиңерде калды?

— Кырк чоросун кураганы эсибизде калды.

— Канчасында  жеңишке жетишет?

— Он беш жашында Жолой баатырдын алдын торойт. Ал Манасты көрүп, артка кайтат.

— Атасы Жакып ошондо эмне дейт?

—  «Кой, балам! Алтайдан күткөн сан каранын баарын берели, айтканына көнөлү!» дейт.

— Балдар,  эпос боюнча билимиңер жакшы экен! Эми айтсаңар, кийинки аңгемеде акылман ата баланын эмнесине баа берди?

— Өнөрүнө баа берди. Кичинекей бала кумдан шаар куруп ойноп жатыптыр.

— Акылман ата баланы кантип сынады?

— Акылман ата балага үч суроо узатты. Акылына баа берип, батасын берди.

— Туура, балдар! Биз өткөндө ушул бөлүмдөн «Конок ырыскысы менен келет» деген жомокту  өткөнбүз. Жомок  кантип аяктайт эле?

— Мурда жолоочудан тамагын аяган кемпир-чал эми элден бөлүнбөй жашап калышат.

— Аларга жолоочунун акылы себеп болду.

— Конок келгенде эмне кылышыбыз керек экен?

— «Келиңиз!» деп төргө өткөрөбүз.

— Дасторкон жаябыз.

— Бул жомок кайсы макалды эске салат?

—  «Конок ырыскысы менен келет» дегенди  эске салат.

— Азаматсыңар, балдар! Жакшы жооп бердиңер! Азыр топтордо иштесек, — деп Гүлүмкан эжей окуучуларды  топтук ишке багыттады.

«Булбулдар» тобу макал айтышты.

— «Аганы көрүп, ини өсөт,

Эжени көрүп, сиңди өсөт».

— «Көз коркок, кол баатыр».

— Айжан, азыркы макалды чечмелеп берчи?

— Себеби көз көргөндө “Кантип жасайм!” дейт. Кол баарын бүтүрөт.

— Азаматсың!

— «От менен ойносоң  күйөсүң,

Суу менен ойносоң чөгөсүң»

— Эмне үчүн антип айтылат?

— Күкүрт менен ойносоң, өрт чыгышы мүмкүн.

— Билбеген жерде сууга түшсөң, чөгүшүң мүмкүн.

— Демек, балдар, биз оттон да, суудан да этият болушубуз керек экен.

Эмки кезек «Тулпарлар» тобунда.

— Биз жаңылмачтарды даярдадык.

— Анда айтып бергилечи!

— Былкы-былкы, былкы таш,

Былкылдаган кызыл таш.

Таар токум чаар таш,

Тайгаланма кара таш.

— Баракелде! Эми табышмактарды кайсы топ айтат?

— Биз айтабыз, эжей!

«Шумкарлар» тобу өздөрү ойлоп табышкан табышмактарын айтышат.

— «Ичи бар, эки кулагы бар». Бул эмне?

— Казан!

«Ичи ичинде, ичегеси тышында». Ал эмне?

— Комуз!

—  Бали, балдар! Азыр китеп менен иштесек. Китептен «Бакыт-таалай кайда?» деген текстти окуйбуз.

Окуучулар текстти окуп чыгышты. Ар бир үзүмдү бүткөн соң, дубалдагы  сөздөр менен иштешти. Мында тексттеги бейтааныш сөздөрдүн түшүндүрмөсү жазылган. Мисалы: аштык – эгин, кырман – дан үйүлгөн жер...

-Баракелде, балдар! Эми тест менен иштесек. Суроолор  эки вариантта берилген.  Туура жоопторду тегеректеп чыгабыз, — деди Гүлүмкан эжей.

Окуучулар берилген убакыттын ичинде суроолорго жооп беришти.  Андан кийин алмашып, бири-биринин ишине баа беришти.

— Балдар, бүгүнкү сабакта эмнелер жакты?

— Мага Манас атабыздын төрөлүшү тууралуу аңгеме жакты.

— Мага ак калпак, боз үй, комуз жакты.

— Мага «Ырыскы» деген аңгеме жакты.

— Мен жомоктогу акылдуу баладай архитектор болгум келет!

— Тилегиңе жет, Акназар! Бүгүн бардык топтор жакшы иштешти. Азаматсыңар! – деп Гүлүмкан эжей ак пейил балдардын жоопторуна ыраазы болуп, бул күнкү сабакты жыйынтыктады.

А.Алибеков, «Кут Билим», АКСЕЛСтин «Жамааттар байланышы» программасынын бүтүрүүчүсү (АКШ, Түндүк Каролина, 2010)