«Курманбек» эпосундагы ата-бала темасы

«Курманбек» эпосу эпикалык согуштарды жана баатырдык эрдиктерди ачып гана тим болбостон, үй-бүлө ичиндеги мамилелер сыяктуу маанилүү социалдык-маданий аспектилерге да кайрылган чыгарма. Атасы Тейитбек менен уулу Курманбек баатырдын ортосундагы мамилеге өзгөчө көңүл бурулат. Дал ушул мамилелер бир катар окуяларда, айрыкча тышкы душмандар менен болгон салгылашууларда, ɵзгɵчɵ терс таасирин тийгизип, негизги ролду ойнойт.

Эпосто көрсөтүлгөндөй, ата менен уулдун ортосундагы мамиле таптакыр акылга сыйчу иш эмес. Бүткүл сюжет чыр-чатактар жана алардын ортосундагы түшүнбөстүктөр менен коштолуп, чыңалган атмосфераны түзүп, трагедиялуу кесепеттерге алып келет. Мындай чыңалган мамилелер алардын тышкы коркунучтарга каршы натыйжалуу күрөшүү жөндөмүнө терс таасирин тийгизип жеңилүүгɵ алып кели отурат.

«Ɵзɵктɵн чыккан ɵрт жаман, өздɵн чыккан жат жаман » демекчи, бул мамиленин зыяндуу таасиринин биринчи көрүнүшү Тейитбек менен Курманбектин ортосундагы ишенимдин жана сый урматтын жоктугу, тескерисинче кастыктын барып турган жогорку деңгээли. Биримдиктин жана түшүнүктүн жоктугу согуш учурунда стратегиялык чечимдерди кабыл алууда пикир келишпестиктерге алып келет. Өз жерин коргоо үчүн күчтөрдү бириктирүүнүн ордуна, ата менен бала көп учурда бири-бирине каршы чыгышат, бул алардын душмандын алдындагы жалпы позициясын начарлатат.

Андан ары Тейитбек менен Курманбектин ортосундагы мамиленин эмоционалдык жагына көңүл буруу керек. Көбүнчө эпосто атасынын уулунун жасаган иштери жөнүндө түшүнбөстүгү жана нааразылыгы көрсөтүлөт жана тескерисинче. Эмоционалдык айырмачылыктар алардын ортосундагы байланыштын жана ишенимдин бузулушуна алып келет, бул аларды тышкы коркунучтарга алсыз кылат.

«Курманбек» эпосунда биз баатырдык согуштарды жана даңазалуу эрдиктерди гана эмес, кайгылуу кесепеттерге алып келген «адамдык» драмаларды да көрүп турабыз. Мунун ачык мисалдарынын бири — Тейитбектин уулу Курманбекке болгон мамилеси, атап айтканда, баатырдын өлүмүнө алып келген ач көздүк жана жек көрүүчүлүк.

Бул трагедиянын ачкычы Тейитбектин уулу Курманбекке ач көздүктөн жана жек көрүүчүлүктөн аргымак Телторуну берүүдөн баш тартуусу. Телтору жөн эле ат эмес, ал Курманбекке тышкы душмандар менен күрөшүүдө жардам бере турган күч жана эрдиктин жана баатырдыктын символу болгон. Бирок, өз уулуна болгон өзүмчүлдүгүнөн жана кастыгынан улам, Тейитбек ага мындай мүмкүнчүлүктү берген жок.

Бул баш тартуу чоң кесепеттерге алып келди. Биринчиден, Курманбекти согуш атынан ажыратуу анын согуш талаасындагы позициясын алсыратып, өз жерин жана элин коргой албай калды. Телтору жөн эле ат эмес, эң оор учурларда жардам бере алган өнөктөш жана дос болгон.

Экинчиден, бул ач көздүк жана жек көрүү аракети ата менен баланын ортосундагы чыңалган мамилени  пайда кылды. Тейитбек уулун колдоп, душмандар менен күрөшүү үчүн аны менен биригүүнүн ордуна, өзүмчүлдүк жана антагонизм жолун тандады. Бул алардын ортосундагы ажырымды жана ишенбөөчүлүктү күчөтүп, Курманбекти зарыл колдоосуз жана түшүнүксүз калтырды.

Акыры, Тейитбектин жардам берүүдɵн баш тартуусу согуш талаасында уулунун трагедиялуу өлүмүнө алып келди. Ишенимдүү жылкысы жок, атасынын тийиштүү колдоосу жок Курманбек душмандарынын алдында алсыз абалда калган. Бул анын өлүмүнө алып келген чечүүчү фактор болуп, Тейитбек жалгыз калып, моокуму канып, кылган ишине корстон болуп акыры небереси Сейитбек тарабынан жазаланат.

Мындан тышкары, ата менен баланын мамилесинин терс таасири алардын согуштук гана эмес, үй-бүлɵгɵ да олуттуу зыян алып келип жатканы келини Айганыштын жүрүм-турумунан көрүнүп турат. Өз ара урматтоонун жана колдоонун жоктугу алардын согуш талаасында бири-бирин колдоого дайыма даяр эмес болушунун ɵзү эле абсолюттук женилүүлүгɵ алып келери айдан ачык. Бул алардын коргонуусунда жылчыктарды жаратат жана алар душмандын чабуулуна туруштук бере албай калат.

Мындайча айтканда, ата менен баланын мамилесинин зыяндуу таасири өзүнө гана эмес, айлана-чөйрөгө дагы таасир этерин белгилей кетүү керек. Алардын ортосундагы чыр-чатактар союздаштарды жана аларды колдогон адамдарды бөлүп-жарып, тышкы душмандардын алдында ажырашуунун таасирин күчөтөт.

Жыйынтыктап айтканда, «Курманбек» эпосу ата менен баланын ортосундагы зыяндуу мамиле тышкы душмандар менен болгон салгылашуулардын жыйынтыгына олуттуу таасир этээрине мисал боло алат. Ишенимдин, биримдиктин жана түшүнүктүн жоктугу эки тарапты тең аялуу кылып, жеңишке жетүү мүмкүнчүлүгүн азайтат. Эпостун бул жагы окурмандарга жалпы максаттарга жетүүдө үй-бүлөлүк ынтымактын жана биримдиктин маанилүүлүгү жөнүндө ой жүгүртүүгө мүмкүндүк берет.

Ошентип, «Курманбек» эпосундагы бул трагедиялуу окуя ач көздүк менен жек көрүү эң баалуу байланыштарды бузуп, орду толгус кесепеттерге алып келерине эскертүү катары кызмат кылат. Тейитбектин уулуна Телторуну берүүдɵн баш тартуусу анын өлүмүнө гана себеп болбостон, бүт үй-бүлөнүн бузулушуна жана өз жерин коргоо идеяларынын бузулушуна алып келген. Бул окуя үй-бүлөлүк мамилелерде боорукердиктин, бирин-бири колдоонун жана биримдиктин маанилүүлүгүн эсибизге салат, айрыкча согуш жана сыноолор оор мезгилде.

Аталар Тейитбекке окшобой уулуңардын намысын бийик колдоп, эл-жерин коргогон атуулдарды тарбиялап ɵстүргүлɵ демекчибиз.

Жеңиш кызы Гүлбара

Ысык-Көл областы, Түп району

 А.Сопиев атындагы Тасма жалпы орто

 билим берүү мектебинин кыргыз тили

 жана   адабияты мугалими