Кембридж окуу китептери жана кыргыздын окуулуктары: салыштырма анализ

Муратбек Касымалиев, билим берүү жана илим министринин орун басары

Маданий, социалдык жана лингвистикалык ар түрдүүлүк барган сайын көрүнүктүү болуп жаткан азыркы дүйнөдө билим берүү системалары бардык окуучуларга сапаттуу жана натыйжалуу билим берүү үчүн ушул өзгөрүүлөргө ылайыкташууга аракет кылышат. Бул контекстте окуу китептери негизги ролду ойнойт, окуу процессинин ажырагыс бөлүгү болуп анын ийгилигин аныктайт.

Бирок ар кайсы өлкөлөр жана региондор дүйнөлүк окутуу системаларынын бай тажрыйбасын өзүнө алуу менен катар окуу китептерин түзүүгө өз ыкмаларын иштеп чыгып, уникалдуу баалуулуктар, методологиялар жана билим берүү стандарттар менен аны жакшыртууда. Мындай ар түрдүүлүктүн өзгөчө ачык мисалы катарында Cambridge University Press тарабынан чыгарылган Кембридж окуу китептерин жана Кыргыз Республикасынын Билим берүү министрлиги тарабынан бекитилген стандарттар боюнча чыгарылган жалпы билим берүүчү орто мектептериндеги окуу китептерин салыштырып карап көрсөк болот.

Кембридж окуу китептери эл аралык профилинин аркасында дүйнөнүн ар кайсы өлкөлөрүндө, анын ичинде Кыргызстанда кызыкчылык туудурат десек жаңылышпайбыз. Алардын методологиясы баарлашуу көндүмдөрүн өнүктүрүүгө, интерактивдүү окутууга жана аныкталган күнүмдүк турмушка айкалышкан окуу материалдарын колдонууга басым жасаган заманбап педагогикалык концепцияларга негизделген.

Биздеги мектеп китептери улуттук билим берүү системасынын өзгөчөлүктөрүн жана мамлекеттик стандарттардын талаптарын эске алуу менен иштелип чыккан. Алар окуучулардын фундаменталдык билимин жана көндүмдөрүн калыптандырууга, ошондой эле улуттук билим берүү стандарттарына жана программаларына ылайыкталган.

Бул аналитикалык макаланын максаты Кембридж окуу китептеринин Кыргыз Республикасынын мектептериндеги колдонулган окуу китептеринен айырмалоочу методикалык негиздерди, ошондой эле алардын биздин мектептердеги окуу процессине жана билим берүү практикасына канчалык деңгээлде оң таасирин тийгизерин анализдѳѳ болуп саналат. Бул айырмачылыктарды талдоо ар бир ыкманын артыкчылыктарын жана кемчиликтерин жакшы түшүнүүгө жана эл аралык окуу китептерин Кыргыз Республикасынын билим берүү чөйрөсүнө интеграциялоо жана адаптациялоо боюнча мүмкүн болгон стратегияны аныктоого жардам берет деп ойлойбуз.

Кембридж окуу китептеринин методологиясы. Биз Кембридж окуу китептерине киргизилген методикалык негиздерге салыштырмалуу талдоо жүргүзүп көрөлү. Бул окуу китептеринин структурасынын жана мазмунунун принциптери, анын ичинде коммуникативдик ыкмага басым жасоо, интерактивдүү окутуу, практикалык материалдарды колдонуу жана вариативдик тапшырмалар каралат.

Кембридж окуу китептеринде камтылган методология окутуунун заманбап ыкмаларын чагылдырат жана ар кандай окуу контексттериндеги окуучулардын муктаждыгын эске алат. Бул макаланын мазмунунда Кембридж окуу структурасын жана мазмунун аныктаган негизги методикалык негиздерге салыштырмалуу талдоо жүргүзүлөт.

Коммуникативдик мамиле. Кембридж окуу методологиясынын негизги принциптеринин бири — окууга коммуникативдик мамиле. Бул ыкма окуучулардын баарлашуу көндүмдөрүн өнүктүрүүгө багытталган, бул аларга англис тилинде реалдуу турмуштук кырдаалдарда натыйжалуу баарлашууга мүмкүндүк берет. Окуу китептеринде диалог, маалымат алмашуу тапшырмалары, ролдук оюндар жана окуу материалын практикалык колдонууга көмөктөшүүчү башка формалар активдүү колдонулат.

Интерактивдүү окутуу. Кембридж окуу китептеринде окуучулардын окуу процессине активдүү катышуусуна түрткү берген интерактивдүү окутууга басым жасалат. Окутуучу тарабынан окуучуларга салттуу билим берүүнүн ордуна окуу китептеринде окуучулардын активдүү катышуусун, талкуусун жана кызматташтыгын талап кылган ар кандай тапшырмалар жана көнүгүүлөр сунушталат. Бул материалды тереңирээк өздөштүрүүгө гана эмес, коммуникативдик жана сынчыл ой жүгүртүү жөндөмдөрүн өнүктүрүүгө жардам берет.

Чыныгы (аутентикалык) материалдарды колдонуу. Кембридж окуу методологиясынын маанилүү аспектиси чыныгы материалдарды колдонуу болуп саналат. Окуу китептерине англис тилдүү өлкөлөрдүн турмушундагы реалдуу жагдайларды чагылдырган тексттер, аудио жана видеоматериалдар киргизилет. Бул окуучуларга англис тилдүү чөйрөнүн атмосферасына терең кирүүгѳ, лексикасын кеңейтүүгө жана англис тилиндеги тексттерди угуу жана кабыл алуу жөндөмдөрүн өнүктүрүүгө мүмкүндүк берет.

Вариативдик тапшырмалар. Кембридж окуу китептери окуучулардын каалоолоруна жана окуу стилине жараша көйгөйлөрдү чечүү жолдорун тандоого мүмкүндүк берген ар кандай тапшырмалар жана көнүгүүлөр менен белгилүү. Бул окууну жекелештирүүгө өбөлгө түзөт жана окуучулардын ар кандай муктаждыктарын эске алат.

Ошентип, Кембридж окуу китептеринин методологиясы коммуникативдик ыкмага, интерактивдүү окутууга, анык материалдарды колдонууга жана ар кандай тапшырмаларды тандоого негизделген, бул англис тилин ар кандай контекстте жана шарттарда натыйжалуу окутууга өбөлгө түзөт. Дагы бир маанилүү нерсе, бул Кембридж окуу системасындагы тапшырмалар түздѳн-түз PISA эл аралык уюмунун билимди баалоо тапшырмаларынын негизинде түзүлгөн. Демек, бул багытта дагы даярдык кѳрүүгѳ жана билим сапатынын деңгээлин кѳтѳрүүгѳ ѳз салымын кошмокчу.

Биздин мектептеги окуу китептеринин методологиясы. Биздин мектеп китептерине мүнөздүү методикалык негиздерин талдоо үчүн аракет кылып кѳрѳлү. Окуу китептеринин структурасына, окутууну уюштуруу принциптерине жана тапшырмалардын мазмунуна, ошондой эле Кыргыз Республикасынын Билим берүү системасынын өзгөчөлүктөрүн эске алууга өзгөчө көңүл бурулат.

Биздин окуу китептерде камтылган методология Кыргыз Республикасынын билим берүү системасынын өзгөчөлүктөрүн, ошондой эле окуучулардын фундаменталдык билимин жана көндүмдөрүн калыптандырууга болгон умтулууну чагылдырат. Андан ары республикабыздын мектептик окуу китептерине мүнөздүү болгон негизги методикалык принциптерди талдоого аракет кылабыз.

Окуу китептеринин структурасы. Кыргыз Республикасынын окуу китептери адатта окуу программаларына жана стандарттарына ылайык келген так структурага ээ. Алар материал тема боюнча ырааттуу баяндалат, окуу материалы бөлүмдөргө жана анын ичиндеги майда бөлүмдөргө бөлүнөт, алган билимди жана көндүмдөрдү бекемдөө үчүн көнүгүүлөрдүн жана тапшырмалардын системасы бар.

Окууну уюштуруунун принциптери. Кыргыз Республикасынын мектептик окуу китептеринде окутууну уюштуруунун негизги принциптери материалды берүүнүн системалуулугу, ырааттуулугу жана этаптуулугу болуп саналат. Окуу китептери, адатта, материалды жөнөкөй түшүнүктөрдөн баштап, бара-бара татаал түшүнүктөргө өтүп, кадамдар менен түшүнүүгө жана өздөштүрүүгө мүмкүндүк берет.

Тапшырмалардын мазмуну. Биздин мектеп китептеринде грамматика, лексика, угуу, окуу, жазуу жана сүйлөө сыяктуу ар кандай тил көндүмдөрүн өнүктүрүүгө багытталган түрдүү деңгээлдеги тапшырмалар жана көнүгүүлөр камтылган. Бул тапшырмалар көбүнчө алынган билимди анализдөө, синтездөө жана колдонуу көндүмдөрүн калыптандырууга багытталат.

Билим берүү системасынын өзгөчөлүктөрүн эсепке алуу. Биздин мектептин окуу китептеринде Кыргыз Республикасынын Билим берүү системасынын өзгөчөлүктөрү, анын ичинде мамлекеттик билим берүү стандарттары, бүтүрүү экзамендерине жана окуу программаларына коюлуучу талаптар эске алынат. Алар ошондой эле материалды тандоодо жана тапшырмаларда чагылдырылган улуттук каада-салттарды жана маданий өзгөчөлүктөр эске алары баарыбызга белгилүү.

Ошентип, Кыргыз Республикасынын мектептик окуу китептеринин методологиясы окуу материалдарын системалуу жана ырааттуу берүүгө, ар түрдүү тапшырмаларды жана көнүгүүлөрдү киргизүүгө, ошондой эле кыргыз билим берүү системасынын өзгөчөлүктөрүн жана маданий контекстти эске алууга негизделет.

Кембридж окуу китептеринин жана Кыргыз Республикасынын мектеп окуу китептеринин методикалык негиздерине кыскача салыштырмалуу талдоо жүргүзөлү. Окутуу ыкмаларында, окуу материалдарынын структурасында, тапшырмалардын түрлөрүндө жана окуучулардын жетишкендиктерин баалоо методдорунда негизги айырмачылыктар бар экендиги жогорудагы келтирилген талкууларда аныкталды.

Окутуу ыкмалары. Кембридж окуу китептери окуучулардын баарлашуу көндүмдөрүн өнүктүрүүгө жана окуу процессине активдүү катышууга багытталган. Ошол эле учурда кыргыз мектептеринин окуу китептеринде фундаменталдык билимдин жана көндүмдөрдүн калыптанышына басым жасалат.

Окуу материалдарынын структурасы. Кембридж окуу китептери мугалимдерге жана окуучуларга материалды алардын муктаждыктарына жана окуу стилине жараша үйрөнүү жолдорун тандоого мүмкүндүк берген анча катаал эмес жана ийкемдүү түзүлүшкө ээ болушу мүмкүн. Кыргызстандын окуу китептери көбүнчө билим берүүнүн жалпы талаптарына жооп берген кыйла катуу жана линиялык структурага ээ.

Тапшырма түрлөрү. Кембридж окуу китептеринде окуучулардын аналитикалык жана критикалык жөндөмдөрүн өркүндөтүүгө багытталган тапшырмалар, ошондой эле чыныгы кырдаалга жана анык практикалык материалдарга негизделген тапшырмалар көп кездешет. Кыргыз мектептеринин окуу китептеринде грамматикалык эрежелерди бекемдөө көнүгүүлөрү жана лексика сыяктуу салттуу тапшырмалардын түрлөрү көбүрөөк камтылган.

Иштин натыйжалуулугун баалоо ыкмалары. Окуучулардын ишин баалоодо Кембридж окуу китептери ар кандай ыкмаларды колдонушу мүмкүн, анын ичинде сүйлөө жана жазууну баалоо, үйрөнгөндөрүн иш жүзүндө колдонуу жөндөмү. Кыргыз мектептеринин окуу китептери көбүнчө стандартташтырылган тесттерге жана берилген критерийлер боюнча материалдарды билүүсүн текшерүүчү экзамендерге багытталган.

Ошентип, Кембридж окуу китептери жана биздин окуу китептер окуучуларды окутууга жана алардын жетишүүсүн баалоого ар түрдүү ыкмаларды берет. Кембридж окуу китептери көбүнчө коммуникативдик көндүмдөрдү жана сынчыл ой жүгүртүүнү өнүктүрүүгө багытталса, Кыргыз Республикасынын окуу китептери фундаменталдык билимдерди калыптандырууга жана стандартташтырылган тесттерге даярданууга басым жасайт.

Кембридж окуу китептеринин методикалык негиздеринин артыкчылыктары жана кемчиликтери.

Артыкчылыктары:

— Коммуникация көндүмдөрүн стимулдаштыруу: Кембридж окуу китептеринде окуучулардын баарлашуу көндүмдөрүн өнүктүрүүгө басым жасалат, бул англис тилин натыйжалуу билүүгө жана аны реалдуу турмуштук кырдаалдарда колдонууга даярданууга өбөлгө түзөт;

— Анык (аутентикалык) материалдарды колдонуу: анык тексттерди жана материалдарды киргизүү окуучуларга англис тилдүү чөйрөгө чөмүлүүгө, лексикасын кеңейтүүгө жана угуу, окуу көндүмдөрүн өнүктүрүүгө мүмкүндүк берет;

— Ийкемдүүлүк жана жекелештирүү: Кембридж окуу китептери көбүнчө мугалимдерге жана окуучуларга материалды алардын муктаждыктарына жана окуу стилдерине ылайык изилдөө ыкмаларын, темптерин тандоого мүмкүндүк берген ийкемдүү окутуу ыкмасын сунуштайт.

Кемчиликтери:

— Улуттук стандарттарга дайыма эле ылайык келе бербейт: Кембридж окуу китептери Кыргызстандын билим берүү стандарттарынын жана программаларынын талаптарына толук ылайык келбеши мүмкүн, бул аларды окуу процессине интеграциялоодо кыйынчылыктарды жаратат.

Адаптациялоо зарылдыгы: Кембридж окуу китептерин Кыргызстандын билим берүү системасына интеграциялоо материалдарды жана окутуу методдорун жергиликтүү шарттарга, талаптарга ылайыкташтыруу боюнча кошумча күч-аракетти талап кылышы мүмкүн.

Кыргыз Республикасынын мектептик окуу китептеринин методикалык негиздеринин артыкчылыктары жана кемчиликтери.

Артыкчылыктары:

— Улуттук стандарттарга багыт алуу: Кыргыз Республикасынын окуу китептери улуттук билим берүү стандарттарын жана талаптарын эске алуу менен иштелип чыгат, бул алардын Кыргыз Республикасынын билим берүү системасынын максаттарына жана милдеттерине ылайык келишин камсыз кылат.

Туруктуулук жана ишенимдүүлүк: Кыргыз Республикасынын мектеп окуу китептери билим берүү практикасында колдонуунун узак тарыхына ээ жана көп учурда убакыт менен текшерилген, бул алардын туруктуулугун жана ишенимдүүлүгүн камсыз кылат.

Кемчиликтери:

Чектелген ийкемдүүлүк: Биздин окуу китептер Кембридждеги окуу китептерге салыштырмалуу анча ийкемдүү болбой калышы мүмкүн, бул окуу процессин окуучулардын жеке керектөөсүнө ылайыкташтыруу мүмкүнчүлүгүн чектеши мүмкүн.

Коммуникативдик көндүмдөргө басым жасоонун жоктугу: Кыргыз Республикасынын мектептеринин табигый илимдер багытындагы окуу китептеринде коммуникативдик көндүмдөр анча өнүкпөй калышы мүмкүн, бул окуучулардын тилди реалдуу кырдаалдарда колдонуу мүмкүнчүлүгүнүн чектелишине алып келет.

Кембридж окуу китептерин Кыргыз Республикасынын билим берүү системасына интеграциялоонун жана адаптациялоонун мүмкүн болгон жолдору.

1. Окуу электрондук материалдарды, Кембридж окуу китептерин адаптациялоо: кошумча материалдар жана ресурстар мугалимдерге жана окуучуларга Кембридж окуу китептерин кыргыз окуу китептеринин стандарттарынын шарттарына жана талаптарына ылайыкташтырууга жардам берет.
2. Мугалимдерди даярдоо: мугалимдерге Кембридж окуу китептерин колдонуунун методикасын үйрөтүү жана аларды окуу процессине киргизүү бул ыкманы ийгиликтүү ишке ашырууга жардам берет.
3. Материалдык техникалык базаны даярдоо: мамлекет тарабынан дагы бир жылдык кошумча окутуу же 11 жылдык окутуудан 12 жылдык окутууга ѳтүп жаткандыгына байланыштуу мектептерге окуучулардын санын батырып жайгаштыруу маселеси кеминде эки жылдык даярдануу мѳѳнѳтүн талап кыларын кѳрүүгѳ болот.
4. Пилоттук долбоорлор же интервенция жолу менен 1-12 класстарга жогорудагы даярдыктан ѳткѳндѳн кийин Кембридж окуу китептерин окуу процессине киргизүү менен 12 жылдык окутууга ѳтүү. Кыргыз Республикасынын мектептеринде Кембридж окуу китептерин колдонуу боюнча пилоттук долбоорлорду өткөрүү, алардын натыйжалуулугун андан ары баалоо жана методикалык ыкмаларды оңдоо.

Ошентип, кембридждик окуу китептерин Кыргыз Республикасынын билим берүү системасына интеграциялоо жана адаптациялоо Кыргыз Республикасынын билим берүү стандарттарынын өзгөчөлүгүн эске алууну жана комплекстүү мамилени талап кылат. Ошентсе да, ийгиликтүү интеграция билим берүү процессин байытып, окуучулардын баарлашуу көндүмдөрүн өнүктүрүүгө жана жалпысынан билим берүүнүн сапатын жогорулатууга толук жардам берет деген ишеним зор.

Тыянак

Жыйынтыктап жатып,  Кембридж окуу китептери менен биздин мектеп окуу китептеринин методикалык негиздеринин ортосундагы айырмачылыктар жөнүндө мындай тыянактарды чыгарууга болот. Ошондой эле заманбап чакырыктар жана талаптардын контекстинде билим берүүнү өнүктүрүүнүн келечегин талкуулай алабыз.

Кембридж окуу китептери коммуникативдик көндүмдөрдү өнүктүрүүгө жана окуу процессинде активдүү өз ара аракеттенүүгө багытталган. Ошол эле учурда Кыргыз Республикасынын окуу китептери фундаменталдык билимдерди жана көндүмдөрдү калыптандырууга көбүрөөк басым жасайт. Мындан тышкары, Кембридж окуу китептеринде нукура турмушта, практикада пайдаланыла турган окуу материалдары көп колдонулат жана окутууга ийкемдүү мамиле жасалат. Кыргыз Республикасынын мектеп окуу китептеринде салттуу, традициялык методдор жана материалдар көп колдонулат.

Ар бир ыкманын артыкчылыктары жана кемчиликтери бар экендигин белгилей кетүү маанилүү. Кембридж окуу китептери коммуникативдик көндүмдөрдү өнүктүрүүгө жана реалдуу кырдаалдарга көнүктүрүүгө өбөлгө түзөт, ал эми Кыргыз Республикасынын мектептеги окуу китептери туруктуулукту жана улуттук стандарттарга ылайыктуулукту камсыз кылат. Ушул эле учурда эки окуу системасын интеграциялоо аркылуу дүйнѳлүк мектепте окутулуп жаткан мазмунга дагы жетишсе болот деген зор ишенич бар.

Заманбап чакырыктардын жана талаптардын контекстинде билим берүүнү өнүктүрүү үчүн окутуунун салттуу жана инновациялык методдорун колдонуу зарыл. Кембридж окуу китептерин Кыргызстандын билим берүү системасына интеграциялоо жана адаптациялоо окутуу мүмкүнчүлүктөрүн кеңейтүүгө жана билим берүүнүн сапатын жогорулатууга өбөлгө түзөт. Бирок бул окуу китептеринин мазмундарын адаптациялоону, мугалимдерди жаңы мазмунга окутуп даярдоону, кошумча материалдарды иштеп чыгууну жана материалдык техникалык базаны өнүктүрүүнү камтыган комплекстүү мамилени талап кылат.

Ошентип, азыркы дүйнөдөгү сапаттуу билим деңгээлине Кыргыз Республикасынын билим берүү системасы ишенимдүү түрдѳ жогоруда аталган этаптуу иштерди аткаруу менен жетише алат деп ишенимдүү айта алабыз.